Jacoba van Beieren: Gravin van Holland & Zeeland (1401-1436)

Jacoba van Beieren is een tragische, maar zeer bekende heldin uit de Nederlandse geschiedenis. Ze droeg de titels gravin van Holland en Zeeland, na het overlijden van haar vader, maar dat heeft haar niets anders dan ellende gebracht. Ze voerde als vrouw een ongelijke strijd over haar erfenis en titel met mensen die nota bene uit haar eigen familie kwamen. Ze trouwde vier keer, maar al haar huwelijken waren gedoemd om te mislukken. Uiteindelijk werd ze ook nog gedwongen haar graafschappen af te staan. Wie was Jacoba van Beieren eigenlijk en welke strijd heeft zij precies gestreden?

Inhoud

• Jacoba van Beieren
• Jacht op de titel
• Tweede huwelijk
• Derde huwelijk
• Filip, de hertog van Bourgondië

Jacoba van Beieren

Jacoba van Beieren werd geboren in het jaar 1401. Ze was de dochter van Willem VI, hertog van Beieren en graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen (1365-1417) en zijn vrouw Margaretha van Bourgondië, de dochter van Filips de Stoute, de hertog van Bourgondië. Jacoba was enig kind in het huwelijk van haar ouders en er wachtte haar een grote erfenis in de vorm van de titel van gravin, als haar vader zou komen te overlijden. Dat een vrouw een graafschap zou besturen was ondenkbaar in die tijd, dus de toekomst voorspelde niet veel goeds voor Jacoba.

Eerste huwelijk

Het leven was goed voor de familie van Beieren en in in 1406 huwelijkte ze vol trots hun vijfjarige dochter Jacoba uit aan een zeer goede partij: de tweede zoon van de Franse koning, Jan van Touraine. Ook haar aanstaande echtgenoot was rond de kleuterleeftijd, maar ach een goed strategisch huwelijk kan niet vroeg genoeg worden gesloten. Door Jacoba met een Franse koningszoon te laten trouwen werd er een band gesmeed tussen de drie graafschappen (Holland, Zeeland en Henegouwen) en Frankrijk. De drie graafschappen lagen strategisch namelijk zeer gunstig tussen Duitsland, Frankrijk, Engeland en andere landen waar de Bourgondiërs het voor het zeggen hadden. Daarnaast waren Holland en Zeeland welvarend en dicht bevolkt. Er kon veel geld verdiend worden aan deze graafschappen door de opbrengst van het land, het heffen van tolgelden en het opleggen van boetes, Jacoba zelf was dus ook een aantrekkelijke partij.

Jan kwam over naar het graafschap Henegouwen, Jacoba en haar moeder woonde daar de meeste tijd op het kasteel van Le Quesnoy. Jan en Jacoba groeiden samen op, ze speelde samen en volgden gezamenlijk les in lezen en schrijven. Toen Jacoba de huwbare leeftijd van veertien jaar bereikte traden Jan en zij in het huwelijk in Den Haag. Hun toekomst veranderde opeens drastisch toen Jan's oudere broer, de Franse kroonprins Lodewijk van Guyenne, in 1415 plotseling overleed. Jan volgde zijn broer op in de lijn van troonopvolging en opeens was hij de kroonprins (dauphin) van Frankrijk. Dit maakte Jacoba automatisch tot de kroonprinses (dauphine) van Frankrijk. Maar twee jaar lang hebben de gehuwde van dit toekomstbeeld kunnen dromen en toen overleed Jan, in april 1417, aan een abces in zijn nek. Jacoba was zojuist op haar vijftiende weduwe geworden. Ook haar vader kwam plotseling te overlijden aan de gevolgen van een hondenbeet. Jacoba bleef samen met haar moeder en haar titels in Henegouwen achter en de jacht was geopend...

Jacht op de titel

De ouders van Jacoba konden hun geluk niet op toen hun dochter in het huwelijk trad met de Franse kroonprins, maar er waren diverse familieleden en andere belanghebbende die een stuk minder blij waren. De eerste persoon die niet blij was met de verbintenis tussen de graafschappen en Frankrijk was Sigismund, koning en later keizer, van het Heilige Roomse Rijk. Door ingewikkelde wetten stonden de drie graafschappen namelijk onder zijn gezag en als opperleenheer had hij officiële zeggenschap over opvolgingskwesties. De vader van Jacoba had, voor hij zijn laatste adem uitblies, al zijn onderdanen in Holland, Zeeland en Henegouwen plechtig laten verklaren dat zij Jacoba als wettige erfgename zouden aanvaarden en dus ook haar leiding over de graafschappen. Dit zat Sigismund, maar ook de meeste inwoners van de graafschappen goed dwars.

De tweede man die niet blij was met het huwelijk, was een man uit de familie. Namelijk Jacoba's oom; Jan van Beieren. Jan was de bisschop-elect van Luik, dit betekend dat hij nog geen officiële bisschop was omdat hij nog niet was ingewijd. Maar Jan had grotere ambities dan zijn eigen bisdom, hij wilde namelijk graag aanspraak maken op de graafschappen die zijn nichtje zojuist had geërfd van haar vader.

Hoekse en Kabeljauwse twisten

Gelukkig had haar vader de toezegging van zijn onderdanen ontvangen voor hij stierf. Er was in die tijd namelijk een strijd gaande tussen de Hoeken en Kabeljauwen, deze kenden zijn oorsprong in het verleden toen er onenigheid was over de wettelijke eigenaar van het Graafschap Holland. De Kabeljauwen vonden eigenlijk dat de broer van Jacoba's vader genaamd; Jan van Beieren, de bisschop-elect van Luik recht had op de graafschappen. En aangezien Jan zijn oog op de graafschap van zijn nichtje had laten vallen, voorspelde dit niet veel goeds. Daarnaast kwam Jan in aanraking met Sigismund en de twee besloten samen te werken. Jan van Beieren kondigde vanuit het niets zijn verloving met Elisabeth van Görlitz aan. Zij was, niet geheel toevallig, een nicht van Sigismund en de erfgename van Luxemburg. Jacoba werd uiteraard gesteund door haar moeder Margaretha van Bourgondië die op haar beurt steun zocht bij haar broer; Jan "zonder vrees", hertog van Bourgondië. Jacoba had er voor gezorgd dat de edellieden die onder Willem VI hadden gediend op hun positie konden blijven, zij steunden hierdoor Jacoba. En deze edellieden behoorden tot het kamp van de Hoeken. Naarmate de strijd tussen Jan en Jacoba oplaaide, werd ook de strijd tussen de Kabeljauwen en Hoeken weer heviger.

Tweede huwelijk

Toen het de familie van Jacoba langzaam duidelijk werd wat oom Jan van Beieren van plan was besloten ze met spoed een nieuwe echtgenoot voor Jacoba te zoeken. Met een man aan haar zijde zou de storm over de vererving wel gaan liggen. Haar moeder dacht al snel echtgenoot nummer twee gevonden te hebben in Jacoba's veertienjarige neef Jan IV, hertog van Brabant en Limburg en lid van het huis Bourgondië. Omdat Jan en Jacoba een volle neef en nicht van elkaar waren moest er pauselijke dispensatie voor het huwelijk worden aangevraagd. Dit alles werd met de groots mogelijke snelheid aangevraagd zodat niemand de tijd zou krijgen om bezwaar te maken tegen dit huwelijk. Toen de verlossende pauselijke bul (toestemming) binnenkwam traden Jan en Jacoba in maart 1418 in Den Haag in het huwelijk.

Helaas was het huwelijk tussen Jacoba en Jan van Brabant een mislukking. De veertienjarige Jan was niet opgewassen tegen zijn taak en kon Jacoba niet beschermen op de manier zoals haar familie had gehoopt. Daarnaast liet ook oom Jan weer van zich horen. Hij had lucht gekregen van het huwelijk van zijn nicht en was gaan klagen bij zijn vriend, de Roomse koning Sigismund. Hij bracht het feit dat ze volle neef en nicht waren nogmaals onder de aandacht en wees op het feit dat dit volgens de kerk incest betrof. Ook voerde hij als reden aan dat hij de wettelijke opvolger was van Willem VI en niet zijn dochter Jacoba. Sigismund kon zich vinden in het beklag van zijn vriend en stuurde een verzoek naar de paus. Dit leverde het gewenste resultaat op, er was een nieuwe pauselijke bul onderweg waarbij de toestemming van het huwelijk werd ingetrokken. Deze tweede bul kwam te laat, Jan en Jacoba waren inmiddels al met elkaar in het huwelijk getreden. Inmiddels was Jacoba ook officieel als gravin van haar graafschappen gehuldigd. Ook dit ging weer niet zonder slag of stoot. De belangrijkste stad van Holland was in die tijd Dordrecht en juist deze stad weigerde Jacoba als gravin te erkennen zo lang zij geen steun kreeg van Sigismund. Het is niet moeilijk te raden dat Sigismund nooit zijn steun zou geven aan Jacoba.

Jan van Brabant

Jan van Brabant was een slechte keuze van haar moeder geweest voor Jacoba. Hij interesseerde zich totaal niet in staatszaken en was bovendien erg beïnvloedbaar. Tevens was hij geen partij voor de veel oudere en sterke Jan van Beieren. In februari 1419 leende Jan van Brabant de graafschappen Holland en Zeeland aan Jan van Beieren uit. Voor Jan van Beieren was dit nog niet genoeg, hij bleef Jan van Brabant onder druk zetten. Het werkte. Ongeveer een jaar later stond Jan van Brabant de graafschappen Holland en Zeeland voor een periode van twaalf jaar af aan Jan van Beieren. Eindelijk had oom Jan (van Beieren) zijn zin.

Jacoba van Beieren verliet in april 1420 boos en verdrietig haar man en het graafschap Brabant. Zij ging naar Bergen Henegouwen. Hier probeerde ze een plan tegen haar oom te bedenken en hoe ze van haar slappe echtgenoot kon afkomen. Vlak na hun huwelijk was de tweede pauselijke bul binnen gekomen waarbij de toestemming voor het huwelijk werd ingetrokken. Daar was toen veel verwarring over geweest, maar deze kwam Jacoba nu goed van pas. Op basis van deze bul verklaarde Jacoba dat zij en Jan nooit getrouwd waren geweest en vertrok in maart 1421 naar Engeland, op zoek naar een nieuwe man die haar kon steunen in haar strijd om haar graafschappen.

Derde huwelijk

Er wachtte Jacoba een warm welkom in Engeland. Als snel werd ze uitgenodigd aan het Engelse hof en na verloop van tijd werd ze een graag geziene gast. Daar ontmoette ze Humphrey, hertog van Gloucester en broer van de Engelse koning. Hij was de perfecte kandidaat om haar te helpen. Humprhey en Jacoba besloten te trouwen, officieel was Jacoba nog steeds getrouwd met Jan van Brabant, maar volgens eigen zeggen was dit geen probleem, want de paus had dit huwelijk nietig verklaard. De tegenstanders van Jacoba, de Kabeljauwen, kregen weer een nieuw wapen in handen. Een ontrouwe gravin die er nog eens twee huwelijken op na hield! Zo'n vrouw kon natuurlijk nooit over de graafschappen regeren. De twisten tussen de Hoeken en Kabeljauwen laaiden weer op. Niet geheel toevallig werd oom Jan van Beieren plotseling heel erg ziek en overleed korte tijd later. Er werd vermoed dat hij vergiftigd is door de Engelse, zij wilde hiermee Jacoba en de Hoeken helpen. Maar met de dood van haar oom waren de problemen voor Jacoba nog niet opgelost. De graafschappen Holland en Zeeland weigerde Humphrey te erkennen als graaf en zij bleven de (ex-) man van Jacoba, Jan van Brabant trouw. Ook in het graafschap Henegouwen, wat Jacoba altijd als haar thuis had beschouwd, was haar populariteit flink gedaald.

Filip, de hertog van Bourgondië

Nadat Jacoba de aanval op haar (ex-)man, Jan van Brabant had geopend, kwam ze er al snel achter dat hij werd gesteund door iemand van een veel groter kaliber dan zijzelf. Jan had inmiddels hulp gekregen van zijn oom, Filip de Goede, de nieuwe hertog van Bourgondië. Jacoba en Humprhey kwam hierdoor tegenover een leger van Holland, Zeeland, Brabant en Bourgondië te staan, hun enige steun was een klein plukje Hoeken uit Henegouwen die hun nog steunden. De Engelse Humphrey liet zien uit welk hout hij was gesneden en vluchtte terug naar Engeland. Daarbij vergat hij niet een dame uit Jacoba's hofhouding mee te nemen met wie hij in Engeland meerdere kinderen kreeg. Ook was hij zo netjes om de titels, die hij door zijn huwelijk met Jacoba had gekregen, te behouden. Jacoba had zich inmiddels terug getrokken in de stad Mons in haar graafschap Henegouwen. Hier werd ze uiteindelijk klem gezet door het leger van Filip. De stad Mons kreeg de keuze: Stuur Jacoba de stad uit en lever haar over aan Filip of het leger zal de stad bestormen.

Gevangen maar strijdbaar

De keuze voor de stad Mons was niet moeilijk, ze zette Jacoba en haar aanhang meteen buiten de stadsmuren. Filip sloot Jacoba op in Gent. Ze moest daar, in gevangenschap, het bericht van de paus afwachten. Dit bericht zou bepalen wie nu haar wettelijke echtgenoot was; Jan van Brabant of de Engelse Humphrey. Jan van Brabant had toen Jacoba in gevangenschap zat, het bestuur van de graafschappen Holland en Zeeland overgedragen aan Filip. Het bestuur was namelijk weer vrijgekomen na het overlijden van Jan van Beieren. Vooral Filip had dus veel belang bij deze uitslag van de paus. Filip wilde Jacoba ondertussen overbrengen naar Lille. Hij wilde zo het mogelijke contact tussen Jacoba en haar nog overgebleven aanhang verminderen. Maar Filip was al te laat. Jacoba had al contact gehad met twee Hoekse edellieden, genaamd Spiering en Aalburg. Samen hadden zij een ontsnappingsplan bedacht; Jacoba nam een lekker lang bad waarbij ze met rust gelaten wilde worden. Toen iedereen was vertrokken kwam ze snel uit bad, trok een stel mannenkleren aan en liep zo het kasteel uit. Haar compagnons Spiering en Aalburg wachtten Jacoba buiten de poort op met een paard. Met zijn drieën vluchtten ze naar Schoonhoven.

Jacoba bijt van zich af

Zodra Jacoba weer op vrije voeten was zette ze haar strijd tegen Filip en Jan van Brabant weer voort. Hierbij werd er vooral gevochten in de driehoek tussen Gouda, Oudewater en Schoonhoven. De kleine slag om de Gouwesluis werd door Jacoba gewonnen, maar ze kon het niet langer meer zonder hulp af. Ze had al meerdere keren naar haar man in Engeland geschreven voor hulp en wachtte al een tijd op antwoord. Uiteindelijk stuurde haar man wat hulp, maar niet het grote leger waar Jacoba op had gehoopt. Door de komst van de Engelsen werd er nog een strijd gestreden, de zogenaamde slag om Brouwershaven, maar deze werd kansloos verloren door Jacoba, "haar" Hoeken en de Engelse. Na deze nederlaag ging de strijd gewoon door. Er was ondertussen een opstand ontstaan in Kennemerland, de ontevreden boeren uit de streek hadden de stad Haarlem bezet. Jacoba besloot de boeren te gaan helpen in de hoop zo hun sympathie voor zich te winnen en haar eigen leger weer verder uit te breiden. Een half jaar lang steunde Jacoba de boeren, maar toen werd de opstand uiteindelijk neergeslagen.

De zoen van Delft

In 1427 stierf Jacoba haar (ex-)man, Jan van Brabant. Jacoba maakte meteen van deze gelegenheid gebruik om alle raden en besturen van de steden in haar graafschappen een brief t sturen. In die brief herinnerde zij hen eraan dat zij hun gravin was en dat ze haar ooit zelf hadden gehuldigd als gravin van de graafschappen. Jacoba dacht hier een goede zet mee gedaan te hebben. Ze wist niet dat Filip haar al voor was geweest en haar had afgeschilderd als een vrouw die het niet zo nauw nam met de zeden en huwelijken en als een vrouw die de kwaliteiten niet had om de graafschappen te besturen. Hij liet weten dat hij vond dat hij de enige geschikte bewindvoerder was van de graafschappen.

In 1428 ontving Jacoba het pauselijk bericht dat haar huwelijk met de Engelse Humphrey onwettig was verklaard. Officieel was ze dus al die tijd de vrouw van Jan van Brabant geweest en dus het nichtje van Filip de Goede. Door al het oorlog voeren door de jaren heen was Jacoba zwaar in de financiële problemen geraakt, haar huwelijk met haar Engelsman was onwettig verklaard en ze was alle politieke steun die ze nog had inmiddels kwijtgeraakt. Dat jaar werd Jacoba gedwongen om vrede te sluiten met Filip. In het vredesverdrag, wat ook wel de zoen (zoen komt in deze van het woord verzoening) van Delft werd genoemd, werd vastgelegd dat Filip de erfgenaam van Jacoba van Beieren zou worden, zonder zijn toestemming mocht zij niet trouwen. Op papier behield Jacoba haar titel van Gravin van Holland, Zeeland en Henegouwen, maar alle macht lag hierbij in handen van Filip van Bourgondië.

Vierde huwelijk
Na de zoen van Delft bracht Jacoba veel tijd door op het Haagse Binnenhof. Hier ontmoette ze de Zeeuwse edelman Frank van Borsselen. Of het liefde of de veiligheid van een man met geld was wat Jacoba in zijn armen dreef is niet helemaal duidelijk, maar de twee trouwden. Filip vond het op dat moment prima, hij had te veel problemen op andere plaatsen om zich druk te maken om Holland en Zeeland. In 1430 besloot Filip de twee graafschappen te verpanden aan Frank en Jacoba, zelf bleef hij officieel aan de leiding staan van het graafschap. Helaas pakte dit plan niet zo goed uit. Frank gedroeg zich alsof hij graaf was en probeerde achter de rug van Jacoba om zijn eigen ambities te verwezenlijken. Na 2 jaar maakte Filip een einde aan de overeenkomst van verpanding. Frank maakte een flinke inschattingsfout als hij weigert afstand te doen van alle goederen die hij in beheer had gekregen. Filip kent geen genade en laat Frank meteen oppakken, Jacoba is de dupe van de hoogmoed van haar man en wordt gedwongen om afstand te doen van haar graafschappen. Op 12 april 1433 worden de graafschappen Holland, Zeeland en Henegouwen officieel overgedragen aan Filip van Bourgondië. Jacoba trekt zich terug op het kasteel Teylingen. Daar sterft ze aan de gevolgen van de tering op 9 oktober 1434 in het bijzijn van haar moeder en man. Ze liet geen kinderen na. Jacoba had graag begraven willen worden in de kerk van Sint Maartensdijk, maar dit laatste verzoek werd genegeerd. Ze werd bijgezet in het familiegraf in de hofkapel van Den Haag.

Lees verder

• Amalia van Solms-Braunfels (1602-1675)
• Amelie van Nieuwenaer (1539 - 1602)
• Judith, de freule van Dorth (1847-1799)
• Maria van Hongarije; landvoogdes der Nederlanden (1505-1558)