Johan Hemkes – tekenaar en etser van Ameland en Friesland

Johan Hemkes was een schoolmeester die kunstenaar werd. Hemkes ontwikkelde zijn talent en is een van de vooraanstaande Nederlandse etsers geworden. Hij werd geboren in Schalsum, nabij Franeker aan het einde van de negentiende eeuw en stond voor de klas in Friesland en Groningen. Hij verdiepte zich in de techniek en kunst van de diepdruk en werd een fenomenale etser die regelmatig op Ameland werkte, net als Tames Oud en Germ de Jong. Gemeente Ameland bezit enkele etsen van Johan Hemkes en ze zijn regelmatig in de wandelgangen van het gemeentehuis te bewonderen.

Een tekenaar en graficus met voorliefde voor Ameland

• Johan Hemkes uit Schalsum bij Franeker
• Johan Hemkes de etser
• Johan Hemkes de violist
• Grafiek - ets-lino-litho
• Etsen
• Van Schets tot Ets
• Hemkes op Ameland - Tames Oud en Germ de Jong

Johan Hemkes uit Schalsum bij Franeker

Johan Hemkes werd op 3 april 1894 in het Friese dorpje Schalsum bij Franeker. Zijn ouders bleven er hun hele leven wonen. De hoofdmeester van de lagere school herkende een tekentalent in Johan en hij maakte de ouders er op attent. De jongen mocht leren en Johan werd schoolmeester. Hij werd meester op een school in Herbaijum en daar kreeg hij van een leraar het advies meer met zijn tekentalent te doen. Johan behaalde zijn LO tekenakte in een mum van tijd en twee jaar later ook zijn hoofdakte. In de Eerste Wereldoorlog moest Johan Hemkes onder de wapenen en kwam hij in Den Haag en Loosduinen terecht. In die tijd nam hij daar ook tekenlessen, want hij was ambitieus. Hij behaalde zijn MO tekenakte en kwam na de oorlog in Drachten te werken.

Ids Wiersma

In 1919 trouwde hij met Tjietske de Wind. In Drachten leerde hij kunstenaar Ids Wiersma kennen, een kennismaking die Johan Hemkes bijzonder inspireerde. Johan werd tekenleraar op de Rijks HBS in Ter Apel en die functie gaf hem meer tijd om vrij werk te maken. Hij stortte zich op tekenen en grafiek, hij maakte houtsneden, aquarellen, litho’s en vele etsen. Daarop verdiepte hij zich in de techniek van de diepdruk en leerde hij de kneepjes van het vak kennen. Met zijn werk heeft hij een vooraanstaande plaats in de wereld van de grafiek veroverd. Hemkes overleed in 1988 in Bilthoven.

Johan Hemkes de etser

Johan Hemkes ontwikkelde zich tot een begenadigd graficus en maakte zijn eerste ets toen hij 25 jaar oud was. In de twintigste eeuw liet hij Nederland zien via zijn etsen waar hij meer dan 500 van maakte. De etser bestudeerde zij onderwerpen nauwkeurig. Of het nu architectuur, stadsgezichten, landschappen of planten waren, Hemkes maakt er in de ets een mooie compositie van waarin hij zij liefde voor de plekjes die hij vastlegt in tekening en erts projecteert. Bloemen en bomen werkt hij minutieus uit en hij toont daarbij zijn technisch raffinement. Hij weet een levendig contrast tussen licht en donker in zijn werken te brengen en maakt harmonieuze composities.

Johan Hemkes de violist

Naast tekenaar en etser was Hemkes ook violist. Hij speelde als jonge jongen in een Frans strijkorkest en werd in de jaren 50 van de twintigste eeuw eerste violist van het Drents kamerorkest. Hij speelde klassieke muziek en Mozart, Vivaldi en Bach waren zijn favoriete componisten.

Grafiek - ets-lino-litho

Etsen is een grafische techniek, net als de houtsnede, linosnede en litho. Waar de houtsnijder zijn houtblok bewerkt, doet een etser dat met een etsplaat. Een houtsnede is een vorm dan hoogdruk, net als de linosnede. De afbeelding steekt uit het blok, de omgeving is weggesneden en de afbeelding kan worden afgedrukt: hoogdruk. Een litho is vlakdruk en een ets is diepdruk. Een litho wordt op een lithografische steen gemaakt uit de chemische reactie tussen water en vet. De tekening wordt met lithografisch krijt op de steen gemaakt en daarna wordt de steen vochtig gemaakt. Het vet stoot het water af en de afdruk koa worden gemaakt. Een vlakdruk.

Diepdruk

Bij een ets wordt de tekening in een etsplaat gegraveerd – droge naald ets - of met een zuurbestendige etsgrond en zuur in de etsplaat gebrand. De tekening wordt in de etsgrond gemaakt die op de etsplaat ligt en het zuur dat daarna wordt gebruikt vreet in de etsplaat op die plekken waar de zuurbestendige etsgrond is weggehaald. De tekening ligt in de etsplaat verzonken, waardoor het een vorm van diepdruk is. Van de afbeelding kunnen verschillende afdrukken worden gemaakt.

Etsen

De etser moet een aantal stappen zetten alvorens hij een ets kan inramen:

• Etsplaat zagen, uit bijvoorbeeld een koperen plaat;
• de plaat wordt haaks gemaakt en de rand wordt facet afgevijld om het papier bij de afdruk te beschermen;
• de plaat wordt gepolijst met amarilpapier;
• met krijt en spiritus wordt de plaat vetvrij gemaakt;
• zuurbestendige etsgrond wordt op een verwarmde stoof gesmolten en uitgerold over de plaat;
• de plaat wordt beroet via de walm van een vlam, zodat er een donkere laag op de plaat ligt die de tekening beter zichtbar maakt;
• de schets kan in de ertsgrond worden getekend met een etsnaald;
• als de tekening klaar is wordt de achterkant van de plaat met zuurbestendige lak bedekt;
• de plaat wordt in een etsbak gelegd waar etswater in zit, verdunde salpeterzuur;
• er kan nog aan de tekening worden gewerkt door delen af te dekken met lak waardoor de zuur alleen daar bijt waar geen lak zit;
• de etsplaat wordt schoongemaakt;
• met een zacht lapje wordt de inkt aangebracht die alle groeven moet vullen;
• met een gaasdoekje wordt overtollige inkt weggepoetst;
• de plaat wordt ‘afgeslagen’ door met de muis van de hand de plaat schoon te vegen;
• de randen van de plaat worden schoongeveegd;
• de plaat wordt op de etspers gelegd en het papier is licht vochtig gemaakt;
• de plaat moet precies goed in de pers liggen, daarvoor wordt de plaat op de druktafel afgetekend;
• het vochtige papier wordt op de plaat gelegd en daar komt de vilten doek overheen;
• de plaat, het papier en de vilten doek wordt door de pers gehaald;
• de vilten doek wordt opgeklapt en het papier komt tevoorschijn met een ‘moet’ van de persplaat;
• het papier wordt voorzichtig van de plaat genomen en de ets is daar;
• na de eerste proefdruk kan de plaat nog bewerkt worden en de tekening aangepast, daarna kunnen verschillende afdrukken van een en dezelfde etsplaat worden gemaakt;
• daarna wordt het papier aan de achterkant weer vochtig gemaakt om de papieren te persen, ze worden vlak gemaakt, dit kan met een pers maar ook met een stapel boeken;
• als laatste worden de etsen genummerd en gesigneerd.

Van Schets tot Ets

Het boek van Schets tot Ets werd in 1980 ter ere van een expositie in Leeuwarden uitgegeven. Voor bibliofielen werd er een kleine oplage gemaakt met enkele originele etsen erin.

Hemkes op Ameland - Tames Oud en Germ de Jong

Johan Hemkes reisde vaak naar Ameland om er te tekenen en daar etsen te maken. Meer kunstenaars werkten op de Wadeneilanden en lieten zich inspireren door de dorpen, de duinen en de zee. Leendert Scheltema, Henri Frederic Boot, Otto Hanrath, Germ de Jong en Tames Oud: ze noemen zich Amelander kunstenaar, al zijn ze er behalve Tames Oud niet geboren.
Johan Hemkes maakte veel etsen met Amelander taferelen: vissers, boten op de ree, dorpsgezichten. Regelmatig duikt er een op in het galeriecircuit of op koop- en verkoop- en veilingwebsites. Gemeente Ameland bezit enkele werken van de meester.

Lees verder

• Tames Oud - kunstenaar van Ameland
• Germ de Jong – Kunstschilder op Ameland
• Kunst met naald en draad - Jantina de Boer-Munneke uit Nes
• Zondagsschilder Ruurd Wiersma (RW) uit Burdaard
• Jan Bulthuis – tekenaar van Nederland