Biografie Geert Grote

De verinnerlijking van het geloof speelde rond 1400 een grote rol, deze stroming wordt ‘De Moderne Devotie’ genoemd en een belangrijk persoon binnen dit geheel, is Geert Grote. Vele brieven en traktaten leiden ons het verleden in, op de weg van een man die zijn leven totaal omgooide, omdat God het zo wilde. Hoe gaf Grote invulling aan de opdracht die hij als zijn levenstaak zag? De ketterhamer van Deventer

Leven en ziekte

In het jaar 1340 wordt Geert Grote geboren in Deventer. Acht jaar later wordt zijn vader burgemeester, in de tijd dat de pest sluimerend door het land trekt. De gevolgen van de pest zijn duidelijk, heel Europa wordt geconfronteerd met de vergankelijkheid van het leven, zo ook Geert; in 13550 verliest hij beide ouders aan de zwarte dood. Geert Grote vertrekt vijf jaar later naar de universiteit van Parijs waar hij op achttienjarige leeftijd zijn studie succesvol afrondt. Hij heeft zich dan bekwaam gemaakt in grammatica, logica, natuurfilosofie, speculatieve psychologie, moraalfilosofie en metafysica. Bij het banket tijdens zijn feestelijke inauguratie geeft Grote volop blijk van zijn weelde en rijkdom.

In 1362 gooit Grote echter het stuur om en begint hij een studie kerkelijk recht, nog altijd in Parijs. Naast kerkelijk recht studeert hij tevens theologie, wat doordronken is van de zwarte kunsten. In 1368 levert zijn studie en kennis hem een plaats op als kanunnik (koorheer) in Aken, hier legt hij de basis voor een kerkelijke loopbaan. In 1372 wordt Grote geïnstalleerd als kanunnik in Utrecht, hetgeen de bezegeling van zijn kerkelijke loopbaan lijkt. Echter, wanneer hij Jan van Ockenbroeck bezoekt, de man die hem als wees in huis had genomen, wordt Grote ernstig ziek. Deze ziekte zou zijn hele leven rigoureus veranderen.

Tussen hemel en aarde?

De norbertijnse prior van de Bergkerk wordt ingeroepen om de 32-jarige Geert Grote de sacramenten van de zieken te geven. De prior weigert dit echter te doen als Grote zijn boeken over magische kunst niet vernietigd. Geert weigert dit en hierop keert de prior terug zonder de sacramenten toegediend te hebben. Niet veel later onderzoekt Grote zijn eigen urine, hij was immers bekend met de geneeskunst, en uit zijn onderzoek bleek dat de dood nabij moest zijn. Zijn boeken over de zwarte kunst laat Grote op de Brink van Deventer verbranden en hij vraagt de prior terug te komen, deze laat hem de communie ontvangen.

Grote sterft dan niet, sterker nog: Hij wordt weer gezond en verandert op stel en sprong in een ander mens. In plaats van zich te hechten aan aardse zaken als rijkdom en weelde, richt hij nu boven alles zijn oog op God.

Grote verandering

In 1373 reist Grote naar Utrecht om zijn plaats als kanunnik te bekleden. Hij is hersteld van zijn ziekte, maar heeft aardse rijkdom nog niet bepaalt afgelegd, zo bemerkt zijn studievriend Jan van Arnhem. Hij wijst Grote vermanend op de tijdelijkheid van het bestaan op aarde en dat de dure en kleurrijke kleding van Grote daar niet in past. Ook Hendrik Eghers, een andere studievriend van Grote, praat op hem in om hem van de kerkelijke weeldelos te krijgen. Hij raadt hem aan het kloosterleven in te gaan, daar “de dood wacht, hoewel dag en uur onzeker zijn”. Eghers staat zelf aan het roer van de kartuizerklooster Monnikhuizen in Arnhem. De ontmoetingen met beide vrienden, hebben grote invloed op Geert Grote gehad. Zo groot dat Geert zich ongemakkelijk begint te voelen en de generale biecht uitspreekt tegenover de Amsterdamse priester Gijsbert Douwe, die ook later een persoonlijk vriend en vertrouwensman zou blijven. Alle veranderingen en de biecht tezamen zorgen ervoor dat Grote verandert van een flamboyante, in weeldelevende jongeman naar een eenvoudig geklede geestelijke. Zijn omgeving bemerkt de verandering ook, wanneer hij naar Aken reist om aan zijn verplichtingen als kanunnik te voldoen, wordt er alom verbaasd gereageerd op het sterk veranderde uiterlijk van Grote.

Geert Grote schrijft vervolgens een aantal “Besluiten en Voornemens” op voor zichzelf, waarin hij besluit af te zien van verdere kerkelijke inkomsten en ook besluit zijn bezit geleidelijk af te bouwen. Tevens neemt hij definitief afscheid van verboden wetenschappen zoals astrologie en ook stopt hij met het beoefenen van sterrenwichelarij. Alle vakken waar hij zo bekwaam in was, schuift hij terzijde. Zijn kennis van het recht en de geneeskunst besluit Grote alleen nog aan te wenden om hulpbehoevenden bij te staan, maar voorts ziet hij ook daar van af.

Het is het beeld van een geleidelijke verandering waar waarschijnlijk meer personen zitten dan de Amsterdamse priester en zijn twee studievrienden. Alles waarin Grote zich had gespecialiseerd, bleek na zijn wende tot God onnodig. Alle rijkdom was overbodig nadat hij geconfronteerd was met de dood, die aan zijn bed had gestaan.

God had hem gered, dus stelde Grote verder zijn leven in dienst van de geestelijkheid. Echter, van de kerk moest hij niet zoveel hebben, leefde de kerk immers ook niet in overbodige weelde en dogmatiek?

Moderne Devotie

In 1374 blijkt dat Grote het in ernst neemt met zijn voornemens. Dan neemt hij namelijk afscheid van zijn ouderlijk huis in de Bagijnenstraat in Deventer, in plaats daarvan komt er een huisvesting voor arme vrome vrouwen. Een klein deel van het huis houdt hij zelf, het huis waar later de eerste zustergemeenschap van de Moderne Devotie tot bloei zou komen, Zijn geërfde landerijen geeft hij ook weg, onder andere aan de kartuizer monniken van Monnikhuizen bij Arnhem en in navolging van de verinnerlijking van zijn geloof, zegt hij zijn kerkelijke functies in Utrecht en Aken op. Aan het einde van het jaar 1374 trekt Grote zich uiteindelijk terug in het klooster van Monnikhuizen, waar hij drie jaar lang zal verblijven en deelneemt aan het leven van de monniken, hij leeft volledig volgens de structuren van het koorgebed, handenarbeid, slapen en vasten. In deze tijd draagt Grote een zwaar boetekleed met veel knopen om zichzelf te pijnigen.

Aan dit boetekleed is al te zien dat het leven van Christus Grote voor ogen staat. Hij verdiept zich dan ook met name in de evangeliën, daarnaast leest hij de boeken van de woestijnvaders, de brieven van Paulus, de meditaties van Bernardus van Clairvaux en Anselmus, Augustinus en Gregorius de Grote. Minder bekend wellicht, was Heinrich Seusse. Deze is overleden in 1366 en ook Heinrich riep op om de verkilde wereld te verlaten en door middel van devotie de innerlijke mens tot ontplooiing te laten komen. Dit was precies wat ook Geert Grote voor ogen had.

Prediker

In 1377 verlaat Grote op aandringen van de andere monniken het klooster. Zij vinden Grote’s constitutie te zwak voor het kloosterleven en dat zijn talent niet in een eenzaam kloosterleven opgesloten mag worden, ze sporen hem aan te gaan prediken. Grote verlaat hierop het klooster en reist naar Parijs om daar boeken te kopen (deze worden later aan het broederhuis in Deventer geschonken). Op de terugweg naar Deventer, brengt het reisgezelschap onder leiding van Grote een bezoek aan het Augustijnenklooster bij Brussel dat gesticht was door Jan van Ruusbroec. Waarschijnlijk had Grote kennis gemaakt met zijn werken en wilde hij nagaan of hij het werk van Van Ruusbroec goed begrepen had. Grote vraagt zich in het bijzonder af of Van Ruusbroec wel voldoende vervuld is van de heilzame vrees voor de hel. Wanneer hij in Deventer terugkomt, vangt hij aan boeken te produceren. Scholieren worden tegen betaling aan het werk gezet om handschriften te vervaardigen; maar zo krijgt Grote tevens de hand in het uitoefenen van een positieve invloed op het geestelijke leven van de jongens.

Als Grote veertig jaar is, vangt hij daadwerkelijk aan met prediken. Door zijn grote kennis van het recht heeft Grote zich in kunnen zetten voor de dialoog tussen de officiële theologie en de mystieke ervaring. Grote zet zich af tegen het logge apparaat dat de kerk geworden is en hij verafschuwt de financiële afhankelijkheid binnen het systeem. Volgens Grote staat de verstrengeling van geestelijke en financiële zaken een innige relatie met God in de weg. Daarom propageert Grote het leven zoals christus en zijn volgelingen dat deden; een gemeenschap arm en afgescheiden van de wereld die zonder persoonlijk bezit zijn ogen op de eeuwigheid richt.

Verder verzet hij zich ook tegen de omgang tussen priesters en vrouwen, hij vindt dit zo zondig dat hij hierin de reden van het verval van de kerk ziet. Aan de andere kant weet Grote dat hij voorzichtig te werk moet gaan; vijanden zijn snel geschapen. Zo vraagt hij eerst toestemming alvorens hij aanvangt met prediking en richt hij zich uiteindelijk vooral op boeren en andere leden van de laagste maatschappelijke klasse. Grote’s preken slaan aan, kerken raken afgeladen vol en zijn preken duren veelal vele uren.

Einde van het succes

Wanneer hij echter Bartholomaeus in Kampen tot ketter veroordeeld krijgt, keert het tij. Het eerste verzet tegen Grote zorgde ervoor dat Grote en gevolg de toegang tot Kampen ontzegd werd. Eén van de leerlingen van Grote, Florens, richt een mannenhuis in en steeds vaker komen mannen bijeen die samen boeken schrijven. De bijeenkomsten zijn spontaan en niet verplicht, dus het is geen kloostergemeenschap.

In de herfst van 1383 blijkt dat Grote te ver is gegaan in zijn aanvallen op de priesters. Een groep priesters dient een verzoekschrift bij de Bisschop van Utrecht in met het verzoek alleen nog priesters toe te staan te prediken, hiermee wordt Grote het preken in het openbaar onmogelijk gemaakt.

In zijn nadagen houdt Grote zich bezig met vertalingen van werken, onder andere “Geestelike Brulocht” van Ruusbroec. In 1384 wordt op de Nemelerberg een gemeenschap gesticht; Sint Agnietenberg (beroemd omdat Thomas à Kempis daar zijn “Navolging van christus” schrijft). In 1384 had hij bij een vriend als geneesheer de pols opgenomen en verklaarde later dat hij voelde hoe de besmetting van zijn duim naar zijn okselholte opsteeg. Florens Radewijnsz wordt zijn opvolger en deze regelt de rest van de zaken. Bij zijn begrafenis waren vele mensen aanwezig; een groot man was heengegaan.

Al met al heeft Grote zijn hele leven omgegooid om zijn levenstaak te vervullen. Eenmaal vervult met de liefde van God (die hem van de dood redde immers) brak hij met zijn vertrouwde leven en liet zich door vrienden op het goede pad brengen. Al het aardse werd afgezworen en de Modernde Devotie leidde Grote door berg en dal. Toen hij zich verstapte door de priesters iets te openlijk aan te vallen, waren zijn hoogtijdagen voorbij en hield hij zich bezig met vertalen en schrijven.

In 1384 stierf Geert Grote op 44-jarige leeftijd aan de pest, Zijn erfenis leeft nog altijd voort en in Deventer is hij nog steeds te vinden.