Captain Beefheart, van cult tot kunst

Captain Beefheart alias Don Van Vliet wordt gerekend tot een van de meest invloedrijke, bewonderde en geciteerde muzikanten uit de popgeschiedenis. In de jaren `70 en `80 van de vorige eeuw confronteert hij de nauw begrensde popcultuur met zijn ongehoord excentrieke muziek en verbale- en vocale virtuositeit, volstrekt uniek en voor menigeen ongrijpbaar en mysterieus.

Ongehoorde excentriciteit

Don Glen Vliet wordt op 15 januari 1941 geboren in Glendale California. Later wordt die naam veranderd in Don Van Vliet. Hij ontwikkelt zich tot componist, instrumentalist, zanger, tekenaar, schilder en beeldhouwer. Op de Highschool van Lancaster (Ca.) ontmoet hij Frank Zappa met wie hij vermetele plannen smeedt. De naam Captain Beefheart ontleent Van Vliet aan een filmproject van Frank Zappa, die de werktitel "Captain Beefheart Meets The Grunt People" krijgt. Later zullen de muzikale wegen van Van Vliet en Zappa elkaar nog dikwijls kruisen op enkele door Zappa geproduceerde platen als "Hot Rats" en "Bungo Fury".

Don`s interesse voor de blues resulteert in het leren bespelen van de mondharmonica en saxofoon. In 1964 vormt hij "Captain Beefheart and the Magic Band". De muziek van de band is geworteld in de blues maar er zijn ook invloeden uit de free-jazz, moderne klassieken en de rock`n`roll. Van Vliet krijgt bij het platenlabel Kama Sutra de kans om zijn ideeën te verwezenlijken. Het debuutalbum "Safe As Milk" uit 1968 slaat in als een bom. De stijl van de muziek is op zijn minst bizar en voor een groot publiek lijkt de muziek wat al te excentriek. De plaat geldt echter ook nu nog als een klassieker. De stem van Captain Beefheart zelf voegt nog een extra dimensie toe aan de muziek. Deze heeft een bereik van 4½ octaaf en een volume waartegen menig geluidsapparatuur het moet afleggen.

Berekende chaos

De vroege Magic Band bestaat naast Captain Beefheart (zang, mondharmonica en saxofoon) uit Ry Cooder (slidegitaar), Jimmy Semens (gitaar), Herb Bermann (bas), en John French (drums). Cooder en Bermann worden na de eerst elpee vervangen door Alex St.Clair en Jerry Handley. Frank Zappa biedt Captain Beefheart de kans een plaat te maken. De plaat, getiteld "Trout Mask Replica" (1969) wordt een dubbel-elpee. Deze plaat is feitelijk het artistieke hoogtepunt uit Van Vliet`s oeuvre. "Trout Mask Replica" en ook het erop volgende "Lick My Decals Off Baby" uit 1970 vormen een verzameling van verbale en muzikale maar berekende chaos. De composities bezitten een volstrekt eigen logica van in elkaar lopende ritmes, complexe slagwerkpartijen en het gebruik van meerdere toon- en maatsoorten tegelijk. Het lijkt allemaal nogal tamelijk chaotisch maar iedere noot is bedacht. Van Vliet etaleert op "Trout Mask Replica" een verbale en vocale virtuositeit die niet bepaald alledaags is te noemen.

Van Vliet heeft zijn muzikanten speciale namen gegeven. Zo kent de Magic Band illustere figuren als Zoot Horn Rollo alias Bill Harkleroad (gitaar), Rockette Morton alias Mark Boston (bas), Antennae Jimmy Semens (gitaar), The Mascara Snake alias Victor Fleming en Drumbo alias John French (drums). Met deze bezetting bouwt de Magic Band een zekere faam op. De band maakt steeds coherentere muziek, hoewel de complexiteit ervan door menigeen niet begrepen wordt. Op een gegeven moment echter begint de altijd in het Beefheart-keurslijf spelende band zich te roeren en het eind van de samenwerking lijkt in zicht.

Onder hun eigen namen vormen Bill Harkleroad (gitaar), Mark Boston (bas) met Artie Tripp (marimba) en Sam Galpin
(zang, piano), de groep Mallard. In die samenstelling worden twee fantastische elpees gemaakt. In 1977 geeft de groep er helaas de brui aan. Intussen gaat Captain Beefheart onverdroten voort met het maken van uitzonderlijke muziek. Het bewijs daarvan vormen elpees als "Shiny Beast / Bad Chain Puller" (1978) en het bijkans geniale "Doc At The Radar Station" (1980). De platen zijn een verzameling van korte instrumentale miniatuurtjes tot tamelijk complexe raamwerken. Het wederom sublieme "Ice Cream For Crow" (1982) is voorlopig het laatste wat we muzikaal gesproken van Don Van Vliet vernemen.

"I`m not a rockstar, I`m a soft person, I`m not a rock"

In 1983 houdt Van Vliet de muziek voor gezien. Hij trekt zich terug in de Mojavewoestijn in California en transformeert zich van een werker achter de microfoon naar een werker achter de schildersezel en beeldhouwer. In die hoedanigheid vinden in de periode 1985 tot 1992 in Europa en in de VS exposities van hem plaats. Ook met het exposeren van zijn schilderkunst oogst Van Vliet veel succes. In 1993 verschijnt er een opmerkelijk video-portret getiteld "Some Yo Yo Stuff" van de Nederlandse fotograaf Anton Corbijn vanuit de Mojave. Dan blijkt ook welk talent Van Vliet aan de dag legt als kunstschilder. Hij schildert in een primitief-abstracte stijl, herinnerend aan het werk van Francis Bacon.

Het hoofdstuk over de muziek van Captain Beefheart is niet geheel afgesloten. In 1999 verschijnt een vijfdelige cd-box met studio-opnamen, outtakes, live- en videomateriaal onder de titel "Grow Fins". De box bevat materiaal over de periode 1968 tot en met 1982. De oude Magic Band-leden ondertussen zijn nog niet klaar met hun erfenis want in 2003 besluiten een aantal ex-leden van diverse Magic Band-formaties tot een soort reünie cd. Deze cd, getiteld "Back To The Front", bevat werk uit de actieve muziekperiode van Captain Beefheart en zijn band. De zangpartijen worden ingevuld door drummer John French, die de vocale virtuositeit van Don Van Vliet wel aardig weet te imiteren maar niet overtreft. De overige leden speelden wel ooit in de Magic Band maar speelden nooit allemaal samen in een zelfde formatie. Deze gelegenheidsformatie bestond uit: Gary Lucas (gitaar), Denny Walley (gitaar), Mark Boston (bas), Michael Taylor (drums) en John French (drums en zang).

Een vindingrijk alternatief voor de vocalenkwestie, opgeworpen door het afgrondelijke stemgeluid van Captain Beefheart, biedt het Nederlandse Rosa Ensemble en wel op de cd "Selling Hoovers In Mojave". Voor deze gecombineerde Zappa- en Beefheart-hommage heeft het ensemble Beefheart-sukken als "Blabber`n`Smoke" en "Orange Claw Hammer" in het Nederlands vertaald. Bijzonder is bovendien om uitspraken uit het eerder genoemde filmportret van Anton Corbijn over Beefheart op muziek te zetten. Dan verschijnen er teksten als "Ik geniet van de wereld als er geen mensen zijn. Geef mij maar gebrek aan mens." Maar laten we het hier tot slot maar houden op een typerende opmerking van de Captain zelf: "I may be hungry, but I shure ain`t weird".

Hij overleed op 17 december 2010 in het ziekenhuis in Arcata, California.

Selectieve discografie

• "Safe As Milk" Buddah 1968)
• "Strictly Personal" (Sunset 1968)
• "Trout Mask Replica" (Straight 1969)
• "Lick My Decals Off Baby" (Reprise 1970)
• "The Spotlight Kid" (Reprise 1972)
• "Clear Spot" (Reprise 1973)
• "Unconditionally Guaranteed" (Virgin 1979)
• "Shiny Beast / Bat Chain Puller" (Virgin 1980)
• "Doc At The Radar Station" (Virgin 1980)
• "Ice Cream For Crow" (Virgin 1982)
• Magic Band: "Back To The Front" (All Tomorrow`s Partys 2003)
• Mallard: "Mallard" (Virgin 1976)
• Mallard: "In A Different Climate" (Virgin 1977)
• Rosa Ensemble: "Selling Hoovers In Mojave" (Bonte Koe Records 2005)