Literatuurgeschiedenis: Max Havelaar (Eduard Douwes Dekker)

De Max Havelaar is een van de belangrijkste literaire werken uit de negentiende eeuw. Waarom heeft Eduard Douwes Dekker het boek geschreven? Heeft hij zijn doel bereikt? Krijgt hij de waardering die hij verdient? Die achtergrondinformatie is voor lezers van dit opmerkelijke boek ongetwijfeld van belang.

De boodschap van de Max Havelaar

Multatuli (dat betekent: Ik heb veel gedragen), pseudoniem van Eduard Douwes Dekker, schreef in 1860 Max Havelaar, een boek dat nu beschouwd wordt als een van de belangrijkste literaire werken uit de negentiende eeuw. Multatuli schreef een vlammend protest over wat de Javaan was aangedaan. 'De Javaan wordt mishandeld!' is de boodschap van het boek. Het boek is overigens ook een protest tegen het onrecht dat de schrijver zelf was aangedaan.

Het cultuurstelsel

Kennis van het cultuurstelsel, dat in 1830 in Nederlands-Indië werd ingevoerd, is noodzakelijk om de boodschap van het boek te kunnen begrijpen. De inlandse bevolking was verplicht om op een vijfde deel van de van de regering gepachte grond producten voor de Europese markt te verbouwen. Voor deze producten ontving men een kleine vergoeding. Dat lijkt niet onredelijk. In de praktijk functioneerde het stelsel echter niet goed. De lokale bevolking moest vaak meer dan een vijfde deel van de grond met de gewenste gewassen verbouwen. Bovendien moesten ze 'herendiensten' voor de regent, een inlandse vorst, verrichten. De inlandse vorst kreeg voor zijn werk een kleine vergoeding van het Nederlandse gezag. Hij was echter gewend om in een grote staat te leven. De 'herendiensten' van de plaatselijke inlandse bevolking moesten de tekorten aanvullen. En dan waren er nog de Indische en Nederlandse bestuursambtenaren, die niet zelden een bepaald percentage van de opbrengst opeisten.

Voor de Nederlandse overheid was het cultuurstelsel een profijtelijke aangelegenheid. Het leverde rond 1860 gemiddeld 19 miljoen gulden per jaar op, één vijfde deel van de rijksbegroting.

Multatuli protesteert in de Max Havelaar niet tegen het bestaan van het cultuurstelsel. Hij protesteert wel tegen het misbruik ervan, misbruik waar de Javanen onder te lijden hadden. Zo ontstond er in 1849 op Midden-Java zelfs een hongersnood, omdat er onvoldoende landbouwgrond beschikbaar was om genoeg rijst voor de lokale bevolking te verbouwen.

Over Eduard Douwes Dekker (1820-1887) en zijn strijd tegen uitbuiting van de Javanen

Eduard Douwes Dekker werd in 1820 geboren in de Amsterdamse Korsjespoortsteeg. Tegenwoordig treft men daar het Multatuli-museum aan. Hij brak zijn opleiding aan de Latijnse school vroegtijdig af. In 1838 vertrok hij naar Nederlands-Indië. Hij begon zijn loopbaan als klerk in Batavia. Later vervulde hij op Sumatra de functie van controleur. Hij functioneerde niet naar ieders tevredenheid. Vanwege zijn falende financieel beheer werd hij enige tijd geschorst. Waarschijnlijk was er geen sprake van fraude, maar was hij alleen maar slordig. De schorsing bracht hem in financiële problemen. Na herplaatsing werkte hij in verschillende functie op Java en Celebes. Van Celebes ging hij naar Ambon, waar hij enige maanden als assistent-resident werkzaam was. Na enige maanden werd hij ziek. Vanwege zijn gezondheid vertrok hij, samen met zijn vrouw, de arme barones Everdine van Wijnbergen, naar Europa.

In 1855 keerde hij, na een tweejarige verlofperiode, terug naar Nederlands-Indië. Daar werd hij benoemd tot assistent-resident te Lebak op West-Java. Eduard Douwes Dekker ontdekte dat de regent, een bejaarde inlandse vorst, de lokale bevolking uitbuitte. Ook trad hij onvoldoende op tegen misbruik van door zijn ondergeschikten. Eduard Douwes Dekker ontdekte dat ondergeschikten van de regent in februari 1856 zonder enig recht 18 buffels van de lokale bevolking hadden afgenomen. Van dit misbruik maakte hij melding bij zijn directe chef, de resident Brest van Kempen. Die durfde niet op te treden tegen de inlandse regent, van adel en in hoog aanzien bij de inlandse bevolking. Douwes Dekker besloot hem te passeren, en een beroep te doen op de gouverneur-generaal A.J. Duymaer van Twist, de allerhoogste Nederlandse gezagsdrager. Die keurde zijn doorbreking van de ambtelijke hiërarchie af. Dekker voelde zich gedwongen om ontslag te nemen. Na zijn ontslag deed hij nog een poging om Van Twist tot andere gedachten te brengen, maar de gouverneur-generaal weigerde om de gewezen assistent-resident te ontvangen.

Gekwetst vertrok Douwes Dekker naar Europa, zijn gezin in Nederlands-Indië achterlatend. In Europa zwierf hij jarenlang langs de speeltafels, in een poging om zijn beroerde financiële positie te verbeteren. In 1858 schreef hij tevergeefs een brief aan Duymaer van Twist, inmiddels gouverneur-generaal in ruste, met het aanbod om alle feitenmateriaal over de uitbuiting van de Javanen aan hem over te dragen. In 1859 werd hij in België met zijn gezin herenigd. Hij besloot zijn ervaringen in Lebak te verwerken in een roman. De roman had twee doelen: verbetering van de toestand van de Javanen en eerherstel voor zichzelf. Hij schreef in september en oktober 1859, onder erbarmelijke omstandigheden op een zolderkamertje in Brussel, de Max Havelaar.

De uitgave van de Max Havelaar

Na voltooiing van het boek moest er een uitgever worden gevonden. Dekker gaf het manuscript aan de schrijver Jacob van Lennep. Dankzij zijn bemiddeling kon het boek in juli 1860 verschijnen. Van Lennep verzorgde de publicatie. Om problemen te voorkomen met de minister van koloniën Rochussen, die door Van Lennep op de hoogte was gesteld dat er binnenkort een boek met onthullingen over de koloniale onderdrukking gepubliceerd zou worden, verving Van Lennep namen en details uit de roman door puntjes, waardoor de overtuigingskracht van het boek afnam. Bovendien zorgde hij ervoor dat de eerste oplage van 1300 exemplaren uitsluitend in een dure uitgave in de boekwinkel verscheen. Omdat het boek vier gulden kostte, destijds het weekloon van een arbeider, kon alleen de rijke, conservatieve burgerij, het publiek waar Multatuli zich tegen gekeerd had, het boek kopen.

Eduard Douwes Dekker vond het boek veel te duur. Hij wilde dat er een goedkope volkseditie werd uitgegeven, met een veel hogere oplage. Van Lennep, aan wie hij het copyright had afgestaan, weigerde. Hij was van mening dat het zijn plicht was om (in zijn woorden) 'het boek ter kennisse te brengen aan de machtigen, de verstandigen en beschaafden onzer Natie'. Hij vond het niet zijn plicht om 'het boek ter kennisse te brengen van het schuim der Natie'. De tweede en derde druk verschenen in 1860 en 1871. Uitgever Funke, die in 1874 het auteursrecht had gekocht, stelde Douwes Dekker in de gelegenheid om de tekst te herzien. Dekker was echter niet meer in het bezit van het oorspronkelijke manuscript. Daarom kon hij maar een paar kleine correcties aanbrengen. De vierde druk verscheen in 1884. Het oorspronkelijke handschrift werd pas veel later teruggevonden. G. Stuiveling verzorgde in 1949 de zogenaamde nul-druk op basis van het originele handschrift.

Het effect van de Max Havelaar

De verschijning van het boek in mei 1860 veroorzaakte opschudding over de gebeurtenissen in Lebak. Zo verklaarde de politicus Van Hoëvell in de Tweede Kamer dat door het boek een zekere rilling en een grote ongerustheid, ja verontwaardiging in ieders gemoed ontstaan was. De voormalige gouverneur-generaal, Duymaer van Twist, bleef na publicatie van het boek zwijgen. De autoriteiten susten de zaak. In september 1860 verklaarden ze in een regeringsboodschap dat de toestand der overzeese gebieden in alle opzichten bevredigend was.

Eduard Douwes Dekker was van mening dat zijn pleidooi voor een rechtvaardige behandeling van de Javanen onvoldoende werd gehoord. Om het publiek van de waarheid van de gebeurtenissen in Lebak te overtuigen plaatste hij zelfs een advertentie in kranten. Daarin deelde hij mee dat hij op een zaterdag in de hal van een Amsterdams hotel aanwezig was. Hij zou aan iedere belangstellende schriftelijke bewijsstukken tonen over de zaak Lebak. Die zaterdag kwam alleen een van zijn schuldeisers opdagen, in de hoop eindelijk geld van hem te krijgen.

De waardering voor Eduard Douwes Dekker

Een schrijver die honderd jaar na zijn dood nog gelezen wordt, die een inspiratiebron is voor menige auteur, wiens werk nog in de boekhandel verkrijgbaar is, wiens Max Havelaar nog geregeld wordt herdrukt, 'leeft'.

Van de overheid kreeg hij echter weinig waardering. Er is geen naar Multatuli genoemde straat in ons land. Daarvoor moet je helemaal naar Indonesië. In Rangkasbitung, hoofdstad van het gebied Lebak, bekend door de toespraak van Multatuli tot de Hoofden, heeft men wel een brede weg naar hem genoemd. Een standbeeld heeft de schrijver ook nooit gekregen. En dat terwijl een lange reeks onbeduidende Nederlanders wel een standbeeld kregen. Zelfs Van Heutz, de gouverneur-generaal die op bloedige wijze een opstand van de lokale inlandse bevolking neersloeg, kreeg een standbeeld. Dat Multatuli geen standbeeld kreeg, heeft ongetwijfeld te maken met het feit dat hij de burgerlijke moraal aanviel en iets had tegen de Hollandse koopmansgeest. De overheid heeft deze kritische geest niet de eer gegeven die hem toekomt. En ondertussen rekenen ze wel 6% btw op elk boek dat, meer dan honderd jaar na zijn dood, wordt verkocht.