Middeleeuwse literatuur: mirakelspel Mariken van Nieumeghen

Het geestelijk toneel ontwikkelde zich in de middeleeuwen uit het (in het kerkgebouw gespeelde) liturgische drama. In de op het dorpsplein gespeelde mirakelspelen werd de toeschouwer een mirakel (wonder) getoond. Het bekendste mirakelspel uit de late middeleeuwen is Mariken van Nieumeghen. Het was de tijd van de heksenvervolging. Mariken, die een relatie heeft met de duivel, werd in de middeleeuwen ongetwijfeld gezien als een heks. Na zes jaren komt ze tot inkeer. Ze vraagt de paus om vergiffenis. In een klooster in Maastricht geschiedt het mirakel: de ringen om haar hals en armen vallen af.

Het ontstaan van het geestelijk toneel

Het geestelijk toneel is ontstaan uit de liturgie. Kerkelijke feesten werden in de vroege middeleeuwen toegelicht met gezangen en met handelingen. Allereerst waren er tropen: toevoegingen aan de gregoriaanse gezangen. Later werden er ook liturgische handelingen verricht: het gebeuren werd pantomimisch uitgebeeld (door bijvoorbeeld mensen een kerstgroep te laten uitbeelden). Rond 950 werden troop en liturgische handeling samengevoegd. Zo ontstond het liturgisch drama.

Het liturgisch drama onderging in de loop der tijd diverse wijzigingen. Het Latijn werd vervangen door de volkstaal, de rollen werden niet meer gespeeld door geestelijken maar door leken, en het drama werd niet meer gespeeld in een kerkgebouw maar op een houten stellage (teneel, toneel) op het marktplein. Zo ontstond het geestelijk toneel.

Tot het geestelijk toneel worden gerekend de mysteriespelen (waarin een of ander geloofsmysterie wordt uitgebeeld), de moraliteiten (waarin naast of in plaats van gewone mensen ook gepersonificeerde abstracta, als Geloof en deugd, optreden), en de mirakelspelen (waarin het gebeuren van een wonder centraal staat).

De mirakelspelen

Mirakelspelen geven een dramatisering van en wonder. Ze verschijnen pas vrij laat (in de vijftiende eeuw) in het Diets (de volkstaal).

Het vroegste mirakelspel is T spel vanden Sacramenten van der Nieuwervaert (circa 1500). In dit mirakelspel vertoont een in het veen bij Breda gevonden hostie mirakels. Het toneel wordt verlevendigd door twee duivels, die trachten te verhinderen dat de hostie naar de kerk wordt gebracht.

Het belangrijkste mirakelspel uit de middeleeuwse literatuur, geschreven aan het einde van de middeleeuwen, is De waerachtige ende seer wonderlijcke historie van Marieken van Nieumeghen. In dit stuk treedt de duivel Moenen op als een persoon.

De duivel kon in de middeleeuwen een mensengestalte aannemen, maar hij was nooit volledig gaaf. Het was altijd een karikatuur van de door God geschapen mens. Hij had (bijvoorbeeld) hoorntjes of maar een oog. De eenogige Moenen was voor de middeleeuwse toeschouwer direct herkenbaar als de duivel.

Heksenvervolging in de middeleeuwen

In de late middeleeuwen, en nog vele honderden jaren daarna, beschouwde men mensen die een liefdesrelatie aangingen met de duivel als heksen. Door haar verhouding met Moenen is Mariken ongetwijfeld een heks. Dat ze een heks is blijkt ook uit het feit dat ze door Moenen door de lucht wordt meegevoerd.

Men beschouwde de totale vernietiging van de heksen als enige oplossing. Circa 1600 stelde men tevreden vast dat er in 150 jaar tijd in Spanje, Duitsland en Italië meer dan 30.000 heksen waren verbrand.

In Würzburg werd in 1749 nog een vrouw van bijna zeventig onthoofd (waarna haar lijk werd verbrand), omdat ze betrekkingen met de duivel zou hebben. Men had haar naam Maria veranderd in Emma, omdat de naam Maria door de hel niet kon worden verdragen. Wijst dit er wellicht op dat de geschiedenis van Mariken van Nieumeghen omstreeks de achttiende eeuw bekend was en als reëel werd beschouwd? Ook Mariken moet immers haar naam wijzigen. Ze mag van de duivel alleen de eerste letter van haar naam trouw blijven.

Mariken van Nieumeghen

Mariken van Nieumeghen wordt door haar oom, een priester, naar de stad gestuurd om inkopen te doen. Hij raadt haar aan om, indien het laat zou worden, te vragen of ze bij haar tante in Nijmegen kon blijven slapen. De tante beschuldigt haar van hoererij, en durft zelfs te beweren dat ze slaapt met haar oude oom Ghijsbrecht. Ze wijst Mariken de deur.

De wanhopige Mariken is bereid om hulp te aanvaarden van iedereen. De duivel aanvaardt dankbaar het aanbod. Hij verschijnt in de gestalte van de eenogige Moenen. Hij biedt haar aan de zeven vrije kunsten (retorica, musica, logica, grammatica, geometrica, aritmetica en astronomia) te leren. Moenen spreekt ook van geld en juwelen. Mariken gaat met Moenen mee. Waarschijnlijk gaat ze vooral mee vanwege haar zucht naar kennis, want ze zegt immers: 'de seven vrie konsten, want in alle dinghen te leeren verfray ick' (verheug ik me).

Moenen vraagt haar om haar naam, die afgeleid is van Maria, op te geven. Mariken gaat akkoord, mits ze de eerste letter van haar naam mag houden. Voortaan heet ze Emmeken. Zo is ze toch nog verbonden met Maria en met de katholieke kerk.

Ze gaat met Moenen naar Den Bosch en daarna naar Antwerpen, waar ze een zondig leven leidt en menigeen in het verderf stort. Na een zestal jaren wil Emmeken haar oom in Nijmegen bezoeken. Moenen willigt haar verzoek met tegenzin in. Samen met Moenen komt ze in Nijmegen aan. Daar ziet ze een wagenspel, waarin getoond wordt dat ook de ergste zondaar op voorspraak van Maria vergiffenis krijgt bij God. Ze beseft dat er een weg terug is. De woedende Moenen neemt haar mee de lucht in en smijt haar naar beneden. Ze overleeft de val, bezoekt haar oom en biecht hem alles op.
Ze reizen samen naar Rome om vergiffenis te vragen aan de paus. De paus laat drie ijzeren ringen om haar hals en armen smeden. God heeft haar zonden vergeven als de ringen afvallen. Ze gaat naar een klooster in Maastricht. Daar geschiedt jaren later het mirakel: haar ringen vallen af.

De boodschap van Mariken van Nieumeghen

Voor de middeleeuwse toeschouwer was de boodschap van Mariken van Nieumeghen duidelijk: hoe groot het kwaad mag zijn waaraan de mens zich heeft overgegeven, er is bij oprecht berouw altijd redding door God.

De naam Mariken is niet toevallig gekozen. Het is een van Maria afgeleide naam. De in naam van Maria optredende Mariken weet, net als de moedermaagd, de duivel uiteindelijk te verslaan.

Lees verder

• Middeleeuwse literatuur: Arthurromans of Keltische romans
• Middeleeuwse literatuur: Karelromans of Frankische romans
• Middeleeuwen: Middelnederlandse auteur, Hendrik van Veldeke
• Middeleeuwen: Middelnederlandse auteur, Jacob van Maerlant