Ex libris: van bescherming tegen diefstal tot verzamelobject

Een fiets zet je op slot, een pand heeft daarbij een heel beveiligingssysteem, maar hoe bescherm je boeken tegen diefstal? Alhoewel we boeken normaal niet aan de ketting leggen, was dat in de middeleeuwen wel het geval in kettingbibliotheken. Liefhebbers kunnen die nog bewonderen in de Librije te Zutphen. De meest gebruikte beveiliging tegen diefstal is echter je naam in je boek krabbelen of een uniek eigen papiertje erin plakken. Zo’n papiertje wordt een ex libris genoemd. Inmiddels is het ook een geliefd verzamelobject geworden.

Uit de boekencollectie van ...

Een ex libris was oorspronkelijk een teken waarmee je aangaf van wie een bepaald boek was. Voor in het boek zette je dan bijvoorbeeld een houtsnede, een stempel of je plakte een plaatje met al of niet je naam erop. Daarmee werd het exemplaar minder aantrekkelijk voor dieven en kon er ook nooit misverstand over bestaan dat dat boek jou echt toebehoorde. Ex libris betekent letterlijk ‘uit de boekencollectie van ...‘ Andere teksten die je regelmatig tegenkwam op een ex libris waren:

• Non mihi, sed saluti publicae. - Niet voor mij alleen, maar voor ’t nut van ’t algemeen.
• Nunc mihi, mox vobis. - Voor mij, daarna ook voor u.

Door de eeuwen heen veranderde zowel de vorm als het gebruik van ex librissen.

Is het wel of geen diefstal?

Franse auteur Anatole France (1844-1924) beweerde dat zijn hele bibliotheek bestond uit boeken die hij nooit retourneerde. Hij was er trots op. Veel mensen vinden het nooit terugbrengen van geleende boeken niet echt stelen. De redenen van het lenen en het niet terugbrengen tellen zwaar mee. Als iemand leent met de intentie om een boek nooit terug te geven, dan is dat toch echt diefstal. Pas als iemand het om begrijpelijke redenen niet terug kan brengen, zoals ernstige ziekte of brand in huis, is het geen diefstal. Sommige boeken zijn moeilijk te vinden, anderen hebben een sentimentele waarde, ook heeft niet iedereen zoveel geld om steeds maar nieuwe exemplaren te kunnen blijven kopen, daarom is boekendiefstal ernstig. Vooral voor particulieren is het gebruik van de ex libris een van de meest gebruikte manieren om een boek te beschermen, naast het simpelweg pennen van een regeltje met de eigen naam.

Ex librissen door de eeuwen heen

De ex librissen ontstonden kort na de uitvinding van de boekdrukkunst. Daarvoor waren ze niet nodig, omdat er van een manuscript vaak maar een handgeschreven exemplaar bestond. De oudste ex librissen die we anno 2017 kennen, stammen uit de periode 1470 – 1480. Omdat in die tijd meestal alleen de adel en de kloosters of kerken boeken hadden, bestond een ex libris vaak uit een wapenschild van een belangrijke familie of instelling, oftewel een heraldische ex libris.

Tegen de zestiende eeuw kwamen ex librissen overal in West-Europa voor. Vanaf de zeventiende eeuw begonnen begon er meer variatie te komen in de ontwerpen van ex librissen, omdat nu ook de burgerij toegang tot boeken had. Vaak beeldden ze een allegorie uit of bevatten ze spreuken. In de negentiende eeuw begon de opmars van zeer persoonlijke ontwerpen. Op ex librissen vond je nu misschien een portret, simpelweg een naam gegraveerd in prachtige letters, landschappen, beroepen, noem maar op. Nieuwe ontwikkelingen in druktechnieken beïnvloedden verder de manier waarop ex librissen werden gemaakt.

Boekvloeken

Ex librissen hebben soms vervloekingen tegen boekendieven, oftewel boekvloeken. Enkele voorbeelden daarvan zijn:

• Wie mij niet terugbrengt aan C. Serrurier, Die krijgt als vergelding deez' kwelduivels mee.
• Ga naar een winkel en koop het zelf.
• Ziehier de gehangen Pierrot, omdat hij dit boek niet heeft teruggebracht; als hij het boek had teruggebracht, dan zou Pierrot niet opgehangen zijn.

Ooit had zo’n boekvloek veel gewicht. Mensen geloofden er echt in, al helemaal als het religieus getint was.

Kleingrafiek

Kunstenaars van naam als Hans Holbein en Albrecht Dürer maakten in de zestiende eeuw speciale houtsneden voor ex librissen. Vooral vanaf de negentiende eeuw werden ze steeds vaker in opdracht gemaakt door allerlei soorten kunstenaars. Het verzamelen van ex librissen werd in die tijd namelijk erg populair en kunstenaars konden zo ook hun creativiteit kwijt. Sommige bekende grafische kunstenaars richtten zich er vooral op. Men noemde het ook wel een vorm van kleingrafiek. Tot de bekendste ontwerpers behoorden:

• Ludwig Richter (1803-1884)
• Michel Fingesten (1884-1943)
• Anatoli Kalaschnikow (1930-2007)
• Charles Ricketts (1866-1931)

Belgische en Nederlandse kunstenaars werden er eveneens experts in:

• Willy Braspennincx (1947)
• Dirk van Gelder (1907-1990)
• Pam G. Rueter (1906-1998)
• Anton Pieck (1895-1987)

Technieken bij de productie van ex librissen

Er zijn ieder tijdperk verschillende soorten druktechnieken gebruikt bij het vervaardigen van ex librissen. Met nieuwe uitvindingen kwamen er ook weer nieuwe soorten ex librissen. Enkele voorbeelden zijn:

• plastic gravure
• staalgravure
• ets
• kopergravure
• lithografie
• zeefdruk
• linoleumsnede
• zinkgravure

Nederlandse vereniging voor ex libris

Wie meer wil lezen over ex librissen heeft veel aan het werk van historicus Johan Schwencke (1887 – 1981). Hij schreef tientallen artikelen en boeken over dit onderwerp. Exlibriswereld is een Nederlandse vereniging voor ex libris en andere kleingrafiek. Buitenlandse leden uit onder andere de VS en Japan vullen er de Nederlanders aan tot zo’n vierhonderd leden, anno 2017. Naast ruilbijeenkomsten en tentoonstellingen organiseren, houdt deze vereniging zich ook bezig met het verzorgen van een eigen tijdschrift. Het enthousiasme voor het verzamelen van ex librissen bestaat inmiddels meer dan twee eeuwen.