De Fraeylemaborg, getuige van een rijk verleden

Van de tweehonderd borgen en steenhuizen die de provincie Groningen ooit kende, zijn er nog maar zestien over. Een van de meest in het oog springende gebouwen is de Freaylemaborg in Slochteren. Gelegen op een landgoed van ruim 23 hectare, getuigt dit kasteeltje van een rijk verleden.

Oorsprong en betekenis van het woord borg

Een borg kan worden gezien als een “kasteeltje”, een buitenhuis van een adellijke familie in de provincie Groningen. In het woord borg zit het werkwoord bergen. Een borg was dan ook van oorsprong een omheining bedoeld om mensen en bezittingen te beschermen. In Groningen werden rond 1200 langs de zuidelijke Noordzeekusten verdedigingswerken gebouwd. Dit waren de zogenaamde, steenhuizen, of langhuizen. Ze werden opgetrokken uit baksteen. Het waren vooral kloosterlingen die de kunst van het steenbakken (her) uitvonden. Ze maakten gebruik van de grondstoffen die in het gebied ruim voorhanden waren (klei, turf, schelpen).

Steenhuis

Een steenhuis werd meestal gebouwd op een hoger gelegen terrein. Het huis was ongeveer acht meter breed en elf meter lang. Op de begane grond bevond zich slechts een gewelf. Het was geen ingang om naar boven te komen. De ingang was namelijk op de eerste verdieping. Hier kon men alleen met een ladder komen. Daarboven bevond zich nog een tweede verdieping. Om het dak was vermoedelijk nog een omgang vanwaar men de vijand kon bekogelen (bijvoorbeeld met stenen). Rondom het gebouw kwam een gracht. Een steenhuis had enerzijds dus de functie van verdedigingswerk. Anderzijds werd het gebouw in tijden van vrede ook gebruikt om de oogst te bewaren. Het waren vooral de rijke boeren die een steenhuis op hun erf hadden staan. Soms waren ze hoofdeling, hoofd van een dorp of streek.

Van steenhuis naar borg

In de loop van de tijd werden de steenhuizen uitgebreid en geschikt gemaakt voor bewoning. Eerst werd het gebouw langer gemaakt (langhuis) en later kwamen er vaak nog zijvleugels aan. Het huis werd woning. Het bijgebouw, later schathuis genoemd was bedoeld voor het landbouwbedrijf. Hier bevond zich de stalruimte en de schuur.

Elementen van een steenhuis zijn veelal nog terug te zien in een borg.

Borgen werden veelal bewoond door adellijke families uit de Ommelanden. Soms was het huis als buitenhuis in gebruik en had men daarnaast nog een woning in de stad. Aan het huis waren vaak zogenaamde heerlijke rechten verbonden. Dit waren rechten op het gebied van bestuur, wetgeving en rechtspraak.

Fraeylemaborg bewoners en verbouwingen

De Fraeylemaborg

Ook de fraaie Fraeylemaborg gelegen in het Groninger dorp Slochteren is ontstaan uit een steenhuis. De keuken en de kleine zaal daarboven zijn in feite het steenhuis. Drie schietnissen in de keukenmuren herinneren hier nog aan. Hoe oud dit deel precies is, is niet bekend. Wel heeft men na kunnen gaan, dat het steenhuis al voor 1500 werd uitgebreid. De ruimte die er toen bij werd gebouwd is nu de plaats waar zich de grote zaal bevindt en de daaronder gelegen kelder.

Oesbrandt Fraeylema

Het is bekend, dat de borg In 1538 in het bezit was van Oesbrandt Fraeylema. In zijn achternaam herkent men de woorden Ver en Ailma of Elema. Ver betekent adellijke vrouwe. De tweede naam is een familienaam.

Hillebranda Fraeylema en Seino Rengers

Zijn dochter Hillebranda trouwde in 1548 met Seino Rengers, zoon uit een machtige familie. Zij bezaten namelijk veel heerlijke rechten (rechtspraak, benoeming predikanten en schoolmeesters, jacht- en visrecht, recht om belastingen te innen). Het gebouw werd verder uitgebreid. In deze uitbreiding bevinden zijn de zogenaamde groene kamer en de bibliotheek ondergebracht.. Voor het gebouw kwam een toren, die tevens diende als ingang om het langhuis binnen te gaan via een wenteltrap.

Osebrandt Johan Rengers

Midden zeventiende eeuw was de borg eigendom van Osebrandt Johan Rengers. In die tijd was het schathuis al niet meer in gebruik als boerderij. Osebrandt bouwde aan het hoofdgebouw een rechtervleugel.

Anna Elisabeth Rengers en Mr. Henric Piccardt

De linkervleugel kwam eind zeventiende eeuw tot stand toen de borg inmiddels als jachthuis in bezit was van Osebrandts dochter Anna Elisabeth en haar man mr. Henric Piccardt. Volgens overlevering werd de linkervleugel gebouwd om een passende logeerruimte te creëren voor Koning-Stadhouder Willem III.

Mr. Henrik de Sandra Veldtman

De eigenaars stierven kinderloos. De borg werd door de erfgenamen in 1781 verkocht aan mr. Henrik de Sandra Veldtman, die de borg verbouwde naar de huidige vorm. De hoofdingang en de stoep dateren onder meer uit die tijd. En er kwam in 1783 een koetshuis, gelegen tegenover het schathuis.

Mr. Abraham Johan Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren en zijn nakomelingen

In 1867 kwam de borg door vererving in handen van de familie, die de borg als laatste zou bewonen. Eerste bewoner was mr. Abraham Johan Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren. Daarna was het zijn zoon Evert Jan die de borg erfde. Na zijn dood en dat van zijn echtgenote, werd de borg nog enige tijd door de beide dochters bewoond.

Einde particuliere bewoning

Het onderhoud werd financieel te zwaar. Daarom werd de inboedel geveild (1971) en de borg verkocht in 1972. Nieuwe eigenaar werd de Gerrit van Houten Stichting te Groningen, vernoemd naar de Groninger schilder Gerrit van Houten. Deze Stichting nam deel in de Stichting Fraeylemaborg. Na een grondige restauratie werd de borg in 1975 voor publiek geopend. De vertrekken laten het tijdsbeeld tot het midden van de 20ste eeuw zien, de laatste fase van de particuliere bewoning. De Grote Zaal wordt gebruikt voor concerten en ontvangsten, terwijl de Kleine Zaal in gebruik is als trouwzaal.

Park

Bij de borg hoort een landgoed, dat ruim 23 hectare groot is. Het park is aangelegd in Engelse landschapsstijl waarbij enkele barokke elementen in stand zijn gebleven. Een daarvan is de open middenas die loopt van de achterzijde van de borg tot achter in het bos. De borg en het park vormen een prachtige locatie voor het maken van trouwfoto's. Het schathuis is nu als restaurant in gebruik. In het koetshuis zijn wisselende exposities te bewonderen. Ook is hier de museumwinkel te vinden.

Activiteiten

Op het borgterrein vinden diverse buitenactiviteiten plaats, waaronder een jaarlijkse kunstmarkt en een openluchtspel. Half december wordt er een sinds enkele jaren een Zweedse kerstmarkt gehouden. Wanneer de borg in de donkere decembertijd een aantal avonden alleen door kaarslicht wordt verlicht, kunnen bezoekers zich even in het rijke borgverleden wanen.