Het ontstaan van een aantal kerstgebruiken

Kerstmis. Een heerlijke tijd, vol gezelligheid en familiebijeenkomsten. Een tijd van gewoonten en gebruiken ook. De kerstkrans die men op tafel legt of aan de voordeur hangt bijvoorbeeld. Of nog de kerststronk, van ijs of uit biscuit. De traditionele kerstkaart die men per post verstuurt. Het voorlezen van de Nieuwjaarsbrief. Het geven van kerstpakketten. Maar waar komen deze gebruiken nu precies vandaan? Wanneer en waar zijn ze ontstaan? Zijn ze eeuwen oud of tamelijk recent?

De kerstkrans: teken van leven en geluk

De oorsprong van de christelijke kerstkrans gaat waarschijnlijk terug tot de tijd van de Romeinen, toen mensen kransen gebruikten als blijk van hun overwinning. Het ging hier vooral om laurierkransen. Later hingen Germaanse stammen versieringen op als teken van licht, geluk en lang leven tijdens de lange, koude winters. De Christenen namen deze gewoonte pas over in de Middeleeuwen en gebruikten de kerstkrans als onderdeel van hun voorbereidingen op Kerstmis. Laurierkransen werden vaak opgehangen als teken van overwinning op achtervolging, den en ceder symboliseerden kracht, genezing en onsterfelijkheid. Hulstbladeren met de rode bolletjes symboliseren Jezus en het bloed. In de 17de eeuw volgden de kransen de Christenen naar de andere kant van de Oceaan en raakten ook in Amerika ingeburgerd. Boeren zagen er een bron van inkomsten in na het hooiseizoen. Vandaag de dag is de kerstkrans het symbool bij uitstek van de feestdagen, teken van leven en licht, liefst van hulstbladeren, zelfs al kennen de mensen de symboliek hier niet meer van. Kerstkransen worden aan de voordeur gehangen met allerlei versieringen in. Of op de feesttafel gelegd, met kaarsjes in.

De kerststronk

Houtblok

De oorsprong ligt bij een oud , heidens gebruik tijdens de Winterzonnewende, waarbij een echt houtblok werd opgestookt om veel warmte en licht te hebben op deze donkere nacht. Hoe langer de houtstronk brandde, hoe meer geluk de familie het volgende jaar zou hebben. De beste stronk was die van een fruitboom, omdat die symbool stond voor overvloed. Soms werd de stronk gezegend met wijn of gezouten water. De asse werd bijgehouden en uitgestrooid op de velden. Een deel van de asse werd ook in huis bewaard, het huis werd op die manier beschermd tegen blikseminslagen.

Toetje

Het heidense gebruik werd nadien omvergenomen door de Christenen. Een slimme bakker zag er wel iets in en maakte toen een gebak dat leek op de houtstronk. Zo onstond de kerststronk, die daarna versierd werd met figuurtjes als hoefijzers en klavertjes vier(brengt geluk), paddestoeltjes (overvloed), kerstmannen, enz. Je kan nu een kerststronk uit ijs kopen of eentje uit biscuit, versierd met chocoladeschilfers.

De kerstkaart

Middeleeuwen

Dit gebruik stamt uit het middeleeuwse Europa. Houtsnijwerken met religieuze kersttaferelen werden aangeboden aan familie en kasteelheren. In het hout was ook een stuk vrijgelaten waarin dan boodschappen konden geschreven worden. Ook Nieuwjaarskaarten waren al sinds de vijftiende eeuw in omloop.

1843: Sir Henry Cole

De eerste echte kerstkaart werd gemaakt in november 1843 door de Engelse tekenaar John Callcott Horsley, lid van de Royal Academy, op vraag van Sir Henry Cole. Deze man was erg drukbezet en zag ertegenop om lange brieven te schrijven naar zijn hele familie. Op de kaart waarop een gezin staat dat vrolijk Kerst viert met de nodige hoeveelheden alcohol, schreef hij "A Merry Christmas and a Happy New Year to You". De kerstkaart was geboren. Deze kaart werd met behulp van lithografie duizend maal gedrukt op stevig karton en met de hand ingekleurd. Het project werd een flop. Nochtans was de tijd er rijp voor: de kosten voor het versturen van briefwisseling daalde rond die periode, nl.1840, fors in Engeland. En dit op aanraden van de secretaris van de commissie ter promotie van postale hervorming, die niemand minder was dan Henry Cole himself! Het mocht niet baten.

1875: de echte lancering van de kerstkaart

Het massaal versturen van kerstkaarten kwam pas enkele decennia later op gang, toen de Duitse drukker Louis Prang massaal kerstkaarten begon te produceren in de Verenigde Staten in 1875. Ook kwam er in 1870 een speciaal posttarief voor kaarten in Engeland. Toen pas waren de mensen voor het idee gewonnen en begon iedereen kerstkaarten te versturen. Opvallend is ook dat de eerste kerstkaarten helemaal niet christelijk geïnspireerd waren. Eten, drinken, spelletjes spelen, dansen, schaatsen en zingen, landschappen en maretak waren veel voorkomende thema's. Het gebruik van kerstkaarten opsturen is de laatste jaren een beetje in het gedrang gekomen door de digitale kerstkaart.

De Nieuwjaarsbrief

Een Vlaams gebruik

Een typisch Vlaams gebruik. Kinderen maken op school of thuis een tekening op een dubbel blad. Aan de binnenkant wordt dan een tekst geschreven, waarin goede wensen worden overgemaakt aan ouders, peter en/of meter en naaste familieleden. Deze brief wordt dan voorgelezen met Nieuwjaar. Na het voorlezen krijgt de persoon de brief en ontvangen de kinderen voor hun wensen een centje.

Elders in de wereld

In Wallonië krijgen kinderen de 'dringée', ook een centje voor de spaarpot, maar hier hoeven ze niets voor te doen. Opvallend is wel dat het maken en voorlezen van een Nieuwjaarsbrief vroeger in tal van andere landen ook bestond. In Engeland bestond er in de vijftiende eeuw iets soortsgelijk. Schoolkinderen moesten kerststukjes maken voor hun ouders. Deze bestonden uit schrijfpapier met versierde randen, waarin ze dan met hun mooiste geschrift een kerstboodschap moesten schrijven. Ook in Nederland bestonden deze nieuwjaarswensen. Meester schreef de hoofdletters, kinderen schreven de rest. Dikwijls leek het wel kalligrafie. Knechten van ambachtslieden gebruikte voorbedrukte nieuwjaarsbrieven om fooien op te halen bij de welgestelde burgerij.

Geschiedenis van de nieuwjaarsbrief in Vlaanderen

Maar nu iets meer over de geschiedenis in Vlaanderen. In de 15de eeuw circuleerden er reeds nieuwjaarsbrieven in de rijke industriële kringen. De oudste nieuwjaarsbrief die is teruggevonden is die van Jan Moretus, schoonzoon van Christoffel Plantijn. Deze brief dateert uit de 16de eeuw en is in het Latijn geschreven in dichtvorm. In de 19de en 20ste eeuw werden de brieven vooral in het Frans geschreven en weerspiegelden ze sterk de bourgeoismentaliteit. Ook Vlaamse rijkeluiskinderen moesten in het Frans schrijven, dat stond chique. Jan met de Pet kon zich die mooi versierde kaarten niet permitteren. Dit veranderde in 1914, toen de leerplicht in voege trad. Van toenaf schreef iedereen zijn brief voor 1 januari. De brieven van 1920 zijn in de typische Art Deco en Jugendstilstijl. Meestal werd de brief door de meester voorgeschreven in potlood, daarna werd er overgeschreven met pen en inkt door de kinderen. De oudste brieven zijn echt luxueus, er staan veel uitklapbare stukken op, zoals bloemen, etc. Ze vertonen ook veel tekenen van het Christelijk geloof, Jezus, Maria, de Heilige Theresia, etc. Ook geluksbrengers, zoals klavertjes vier en hoefijzers komen veelvuldig voor in die tijd. Inhoudelijk ziet men het respect voor de ouders en een diep geloof. Tijdens de oorlogsjaren staan er naast de gelukwensen en de beloften ook een vraag naar vrede in de brieven. Vele kinderen stuurden hun nieuwjaarsbrief naar hun vader die zich op het front bevond. Ook de tekeningen en het papier verandert in de loop der jaren. In de jaren '50 - '60 gebruikt men mooi papier met taferelen op, een soort gesofisticeerd briefpapier. In de jaren '70 is men erg creatief, de meeste brieven worden handgemaakt. In de jaren '80 ziet men de stripfiguren verschijnen op de brieven, Mickey, Knabbel en Babbel, Suske en Wiske,etc. De laatste jaren zijn het of zelfgemaakte kaarten, of gecommerialiseerde exemplaren met schattige figuren als muizen, sneeuwmannen, beren of poezen. De tekst wordt zelf geschreven of is gedrukt. De toon en de inhoud van de tekst is ook geëvolueerd. De teksten zijn veel korter en speelser. Van respect voor de ouders of diep geloof is nauwelijks nog sprake. Voor voorbeelden van talloze nieuwjaarsbrieven kan u een kijkje nemen op de site van Mevrouw Nelly Haelterman.

De Kerstpaketten

Het kerstpakket is in opmars. Het gaat hier om een cadeautje dat de werkgever aan zijn werknemers schenkt tijdens de eindejaarsperiode. Vaak betreft het hier een mand, hetzij met etenswaren, al of niet met een bepaald thema, hetzij reuk-en zeepwaren. Het kan ook een feestje zijn of een dagje uit. Vooral in Nederland en Engeland is het een traditie. In Engeland heet het "Christmas hamper". Het ontstaan ervan ligt in de 19de eeuw. Ijskasten bestonden nog niet en het voedsel kon niet lang bewaard worden. Bij de boeren kregen meiden en knechten, alsook mensen die aan de deur kwamen warme chocolademelk of brood. Op de tweede kerstdag mocht het personeel naar zijn familie en zij kregen dan een mand mee met daarin lekkere dingen om gezellig feest te kunnen vieren thuis. Deze traditie is door de jaren heen geëvolueerd en werd het geschenkenpakket van de werkgever aan zijn werknemers.