De kerstperiode anders bekeken

De oorsprong van het kerstfeest is terug te vinden in de drang van de katholieken om de oude gebruiken van de Germanen te doen verdwijnen. De oorspronkelijke 'heidense' feestdagen maakten vaak gebruik van heel wat natuurelementen. Zo werden de appel, de hulst en de den gebruikt voor volkse rituelen. Hebben ze ook een geneeskrachtige werking?

De oorsprong van Kerstmis

Voor Kerstmis was er een familie Germanen die op ‘Kerstavond’ rond de brandende ‘kerstblok’ of joelblok zaten. Naast hen een mooi versierde spar of den met lichtjes, appels en snoepgoed om hen te beschermen tegen boze geesten. Het ene verhaal na het andere werd verteld. De gezellige sfeer hielden ze op peil met een glaasje zelfgemaakte appelcider, wat wijn of een biertje. Rond middernacht waren de verhaaltjes uit. Het vuur wakkerde ze aan met de restjes jenever en in de felle lichtopstoot wensten de Germanen elkaar hartelijk het beste toe. Het kerstblok is getransformeerd tot de lekkere kerststronk die wordt gegeten op kerstdag, maar het oorspronkelijke joelblok bestond uit beuk-, spar- of dennenhout. De beuk was een heilige boom die gewijd was aan Thor of Donar, de god van de donder, de vruchtbaarheid en het huwelijk. In verschillende Slavische landen bestond het joelblok uit eik. Het brandde om jaarlijks de zon opnieuw geboren te laten worden. De eik stond ook in het teken van Thor, welke een belangrijke god was. Hij was dan ook de brenger van het vuur. De joelperiode, een 13 daags nieuwjaarsfeest begon op de 1e volle (of nieuwe) maan na de winterzonnewende (21 december) en duurde tot de eerstvolgende volle (of nieuwe) maan.

Door de verkerstening werd de 1e dag vastgelegd op 25 december. De kerk hoopte op die manier het heidens volksgeloof terug te dringen. Paus Gregorius I de grote (590-604) gaf als boodschap om niet alles plots uit te roeien, maar wel om stapje per stapje de inhoud en de ‘afgoden’ in te passen in een nieuw Christelijk kleedje. Op zich is de geboortedatum van Jezus en zelfs het jaar onbekend, maar al rond 354 zijn er sporen terug te vinden van een Kerstviering op 25 december. Op die manier kwam de kerk de aanhangers van de Mithrasgodsdienst tegemoet (Mithras is zon). Hun zonnegod (Deus sol invictus of de onoverwinnelijke zon) werd op 25 december gevierd. De onderliggende motieven in de Romeinse tijd was om de personencultus van de keizers tegen te gaan.

Terug naar ‘kerstavond’ of zoals bij de Germanen het begin van de winterzonnewendefeesten. Deze stonden in het teken van de vruchtbaarheid, de nieuwe zon, het bekomen van een goede oogst door oude gebruiken met o.a. papaverkoekjes, palmblaadjes en erwten toe te passen. Zo zou men in de joelperiode de kippen best veel erwten geven, want elke erwt wordt in het komende jaar omgezet in een heerlijk eitje. De eerste tarwekorrels werden aan het jonge vee of de hoenderen gegeven om de vruchtbaarheid te bevorderen. Er werd gebruik gemaakt van een levensroede, bijvoorbeeld van jeneverbestakken, waarmee ritueel op mensen of op bomen werd geslagen om de levenskracht over te dragen. Dit was het zogenaamde pfefferen of fitzelen, wat op alle oude Germaanse feestdagen gebeurde. In de joelperiode reinigden de mensen hun huis door het uit te roken met jeneverbestakken.

De joelperiode werd ook gebruikt om heel wat voorspellingen te doen. Het zoeken naar een toekomstige huwelijkspartner zorgde blijkbaar voor wat kopzorgen want er waren honderd en een manieren om te voorspellen wie de geschikte man zou kunnen zijn.
De 1ste dag van de joelfeesten legde een eenzame meid in elke hoek van de kamer een ui met de naam van een toffe vrijgezel erbij. De ui die op de 13de dag wortels had, gaf weer wie de kandidaat-vrijer was. Of de meisjes dienden te schudden met een perenboom. Haar toekomstige geliefde kwam van de kant vanwaar op dat moment de honden blaften. Een variant hierop was eerder voor de meer potige vrouwen. Ze dienden 3 keer hun schoenen over een appelboom te werpen. Opnieuw duidt het geblaf van de honden de richting aan van waaruit de enige echte kwam. De appelboom stond gekend als een levensboom en werd in de joelperiode vaak gebruikt voor voorspellingen. Als bij het doorsnijden van een kerstappel de appelpitten stuk waren, dan stierf je het komend jaar. Of om terug in de liefdessfeer te vertoeven... men schilde een appel in 1 stuk en wierp de schil over de schouder. Deze vormde dan op de grond, wonder boven wonder, de initialen van de toekomstige minnaar.

Kerstkruiden en hun werking

In verhalen en legendes komt de appel wel vaker voor als (levens)symbool. Denk maar aan de appel der appelen in het aards paradijs of de appel die sneeuwwitje kon omruilen voor een mooi prins. Hoe gekend is deze vrucht in onze herboristerie? Bevat het gezegde ‘an Apple a day, keeps the doctor away’ enige waarheid?

In het volkgeloof was de appel bruikbaar tegen hoofdpijn en had het een laxerende werking. Het moes werd samen met reuzel tot een ‘pommata’ gevormd. Deze voorloper van de huidige pommade hielp bij huidkloven. Volgens het compendium van rituele planten zijn appels bloedzuiverend, eetlustopwekkend, koortswerend, laxerend en waterafdrijvend. Het kan dus gebruikt worden bij koorts, ontstekingen, acute en chronische darmslijmvliesontsteking, jicht, reuma, nier- en leverproblemen door stofwisselingsstoornissen, aderverkalking en maagpijn. (1)

De appelboom of Malus pumila behoort tot de familie van de roosachtigen. De vruchten bestaan voor 12% uit suikers, maar heeft daarnaast nog natrium, fosfor, verschillende basen, organische zuren, etherische olie, looizuur en minerale zouten als belangrijkste inhoudstoffen. Wie de moed heeft om anderhalve kilogram rijpe vruchten per dag te eten, kan na 1 à 2 dagen genezen van maag en darmcatarre, dysenterie, aambeien en diarree. Ze zijn ook gunstig bij spijsverteringsstoornissen, problemen met hart en bloedvaten en waterzucht. Door het hoge ijzergehalte, het fosfaat en de natrium sterken de appels de zenuwen. Een appelschillenthee zal dan weer helpen bij koorts en ontstekingen. Op lange termijn eet men best maximum 2 appels per dag, want anders krijgt het lichaam te veel zuren, welke de oorzaak zijn van vele ziekten. (2)

Liz Sanderson bracht in de kleurrijke jaren ’70 een boekje uit op groen papier met grappige tekeningen. Ze geeft daarin een receptje mee om verkoelend appelwater te maken tegen koorts: “Snij drie tot vier appels in schijfjes, zonder ze te schillen. Kook ze in een liter water waarin ook een eetlepel rietsuiker is gedaan. Als de appelschijven zacht zijn, zeven en de zo verkregen vloeistof laten afkoelen”. De appel heeft daarnaast ook een stoppende werking (onrijpe vrucht) of een laxerende werking (rijpe vrucht). (3)

Een andere plant die meer geassocieerd wordt met Kerstmis is de hulst. Dit zou samen met klimop een heilige plant zijn bij de druïden. Het altijd groen zijn was een teken van leven. Hulst geplukt op kerstavond gaf bescherming tegen heksen en kwade geesten. Het ophangen van een takje maakte de huisdieren dolgelukkig.

Hulst of de Ilex aquifolium kent geen veelvuldig gebruik in de oude geneeskundige toepassingen. De gedroogde bladeren kunnen aansterkend, koortswerend, krampopheffend zijn en verwekende eigenschappen hebben. Het bladaftreksel is goed tegen jicht, reuma, bronchitis en koorts. Hulst heeft sterkere broers en zussen in de kruidenwereld die we beter kunnen gebruiken. De bessen zijn te braakwekkend en purgerend (laxerend), waardoor ze best vermeden worden. (1)

De kerstboom, Pinus sylvestris (de grove den) heeft zijn werking vooral te danken aan de etherische oliën zoals de monoterpenen limoneen, fellandreen en pineen, de harsen en in mindere mate de bitterstoffen en vitamine C. De den is infectiewerend op de luchtwegen en de urinewegen, hij is opwekkend, hij stimuleert de bijnierschors en heeft een cortisone-achtige werking. Deze plant kan gebruikt worden bij chronische bronchitis of sinusitus, artrose of reumatische pijnen. (4)

Hildegard van Bingen beschouwde alle harshoudende gewassen als nuttig voor de mens. In de klassieke badtherapie zijn de gedroogde knoppen van de den ontsmettend, balsemhoudend, slijmafdrijvend, opwekkend en urineafdrijvend. Later werden de knoppen vervangen door de etherische oliën uit de naalden, welke een prima inhalatiemiddel is bij verkoudheden, neus- en keelontstekingen. Terpentijn is enkel voor uitwendig gebruik, want het langdurig inademen kan nierbeschadiging geven. (1) Geert Verhelst haalt deze misvatting uit de wereld door te stellen dat terpentijn een etherische olie van de Pinus pinaster is en niet geschikt is om te gebruiken. (5) Hij heeft het over de oorspronkelijke ‘Franse’ terpentijn, welke de voornaamste balsemterpentijnolie in de 19e eeuw was. Vanuit de Pinus pinaster werd, omwille van de betere kwaliteit, als eerste deze harsen gehaald welke dan door rectificatie gezuiverd werd. Rectificeren is een destilleertechniek waarbij de te destilleren vloeistoffen allen dicht bij het kookpunt liggen. Er worden daarom verschillende kolommen boven elkaar gezet, waarin fasen van verdamping en condensatie met elkaar afgewisseld worden. Hierdoor worden de harsachtige stoffen verdampt en blijven ze op het einde van de rit als een kleverig, harsachtig residu achter. Terpentijn is een aromatisch koolwaterstof met als belangrijkste bestanddeel pineen dit zit ook in de Pinus sylvestris. (6)

Bachbloesemremedies

Zowel de appel, de den als de hulst behoren tot de bloesems die Dr. Edward Bach gebruikte om storende stemmingen of gemoedstoestanden in evenwicht te brengen.

De appel of in Dr. Bach’s volksmond ‘the crab apple’ heeft een reinigende werking. Wie het gevoel heeft dat er iets onrein is aan hemzelf en die persoon wordt overheerst door dat ene detail, hij vergroot het uit en vergeet al de andere zaken die wel goed zitten, dan kan appel nuttig zijn. Deze mensen streven een bepaalde vorm van orde na. Ze kunnen zich bijvoorbeeld mateloos storen aan een kadertje of een doekje dat een beetje scheef hangt.

Voor ‘den-mensen’ is het nooit goed genoeg. Elke fout is er teveel aan! Deze personen nemen de schuld van hun eigen ‘zogenaamde’ fouten, maar ook die van een ander op zich. “Zelfs wanneer zij succes hebben, vinden zij nog dat zij het beter hadden kunnen doen” (7) Ze voelen zichzelf voortdurend schuldig. Rond de dennenboom leer je jezelf te vergeven, laat je de gemaakte fouten van het voorbije jaar los.

Hulst of in het Engels Holly brengt ons opnieuw in de kerststemming. Deze heilige plant zal de jaloerse, afgunstige gedachten, het wantrouwen of zelfs kwaadheid verzachten. Door hulst zal men meer van zichzelf en een ander kunnen verdragen.

Na de joelperiode op de ‘dertiendag’ (het huidige Driekoningen) dienen alle kerstbomen samen met het andere kerstgroen, zoals hulst, maretak en klimop verbrand te worden. Anders zal ongeluk op het levenspad komen... .