Karel de Grote en het ideaal van het Romeinse keizerschap

De ambitie van Karel de Grote was om de grootse, Romeinse cultuur uit het verleden over te dragen op de ‘barbaarse’ volkeren, waartoe hijzelf ook behoorde, maar dan wel volkomen vervlochten met het christendom. Om de band met het verdwenen Romeinse rijk te benadrukken, liet hij Romeinse vormen, technieken en materialen, zoals brons en marmer, opnieuw toepassen in de architectuur. Zijn troon in Aken was Romeins van stijl, maar tegelijk ook een salomonszetel met zes treden. Behalve de architectuur, moest ook alle kunst Romeins zijn. Er kwamen ivoren kelken met veel versiering, op antieke wijze gesneden gemmen (edelstenen) en illuminaties (schilderingen) in manuscripten met Romeins aandoende 'impressionistische' vegen, landschappelijke achtergronden en personificaties. Er werd zelfs een nieuw schrift ingevoerd, dat men Romaans is gaan noemen. Dat werd ons huidige schrift.

Romeins keizer en Bijbelse koning in Aken

De Frankische koning Karel de Grote veroverde een gebied bij elkaar dat vergelijkbaar was met het oude West-Romeinse rijk, met uitzondering van het Iberisch schiereiland. De paus in Rome kroonde hem, op kerstavond van het jaar 800, tot keizer en hij beschouwde zichzelf als de opvolger van de oude Romeinse keizers, maar ook van oudtestamentische koningen als David en Salomo. Dit werd onder meer benadrukt door hem op kerstavond, de avond van Christus’ geboorte, te kronen. Hij bouwde zijn paleis, en een indrukwekkende kerk, in Aken, in de streek waar zijn familie vandaan kwam.

De Karolingische periode en de laatste volksverhuizingen

Deze stijlperiode in de kunstgeschiedenis, de Karolingische periode, duurt in feite maar kort, alleen tijdens Karels leven, maar de culturele invloed die ervan uitgaat was diepgaand en blijvend tot op de dag van vandaag. Het is op dat moment dat er voor het eerst bewust wordt gewerkt aan een synthese tussen de Keltisch-Germaanse en de Grieks-Romeinse culturen. Aan het einde van de negende eeuw, na Karels dood, komt een einde aan zijn cultuurpolitiek door invallen van de Noormannen, voorouders van de huidige Noren en Denen. Deze invallen luiden de laatste periode van de grote volksverhuizingen in, sinds de val van het Romeinse Rijk zo’n vier- à vijfhonderd jaar eerder. Een aantal Noormannen vestigt zich in Normandië, waar een koninkrijk wordt gesticht. Van daaruit vertrekken troepen naar Sicilië om de daar verblijvende islamitische heersers, met succes, te verdrijven. Tijdens hun aanwezigheid in deze gebieden nemen de Noormannen geleidelijk de christelijke en Karolingische cultuur over.

Het Heilige Roomse Rijk

Ondanks het verdwijnen van de Karolingische beschaving blijft het ideaal van het Romeinse keizerschap in West-Europa behouden. Aan het einde van de tiende eeuw, in 962, sticht Otto I, afkomstig uit een Saksisch geslacht, het Heilige Roomse Rijk. De keizer is in dit rijk de plaatsvervanger van Christus en de Duitse ambitie wordt geboren om, naar het Romeinse voorbeeld, gebieden ten noorden en ten zuiden van de Alpen onder één leiderschap te brengen. Eeuwenlange conflicten en bondgenootschappen zijn het gevolg. De kroning vindt opnieuw in Aken plaats.

Expressie en realisme

Op decoraties worden de Ottoonse vorsten afgebeeld als Christus met nimbus (aureool) en de vier evangelisten. Opnieuw grijpen Europese vorsten terug op de kunst van de klassieke traditie om hun christelijk-romeinse ideaal vorm te geven. Daarnaast keek men naar de Byzantijnse kunst, met name naar die van de ‘tweede renaissance’, waardoor een heel typerende combinatie ontstond van expressie en realisme, die nog vaak zou terugkeren in de kunstgeschiedenis van Midden-Europa. Otto II was zelfs met een Byzantijnse prinses getrouwd, om de nauwe band met de erfgenamen van het Oost-Romeinse rijk te onderstrepen..

Monumentale beeldhouwkunst

Voor het eerst sinds de tijd van Constantijn (4e eeuw) worden in Europa weer beeldhouwwerken op monumentale schaal gemaakt, met name voor de grote pelgrimskerken die worden gebouwd langs de route naar Santiago de Compostela (noordwest Spanje). In de manuscriptdecoraties gebruikt men oude Romeinse technieken en motieven, die de nadruk leggen op een overtuigende weergave van de fysieke realiteit, om sterke gevoelens en een diepe spiritualiteit weer te geven. Dit laatste wordt bereikt door krachtige lijnen, en kleur- en schaalcontrasten, uit de Germaanse en Byzantijnse tradities toe te voegen.

West-Europese expansie

In de loop van de elfde eeuw breekt in Europa een periode van expansie uit. Europa was inmiddels alweer zo’n twee eeuwen gestabiliseerd, de economie was gegroeid en men voelde zich geïnspireerd door de Spaanse Reconquista (herovering van Spaanse gebieden op islamitische heersers),. Bovendien werden, vanaf ongeveer 1050, grootschalige pelgrimstochten georganiseerd naar Jeruzalem en Santiago de Compostela. Dit groeiende zelfvertrouwen leidde iets later tot de eerste kruistochten, die vanaf 1095 plaatsvinden. Met deze periode van expansie begint een nieuwe cultuurperiode, die men in de kunstgeschiedenis aanduidt als de Romaanse kunst.