Zigeunerbenden tijdens de 17e en 18e eeuw

Zigeuners vormden net als Joden een etnische minderheid tijdens de Republiek. Zij hadden beiden een bijzondere juridische status en speelden een belangrijke rol binnen de georganiseerde misdaad. Mogelijk was het feit dat zij een uitzonderingspositie hadden van invloed op hun aandeel in de criminaliteit.

Uitsluiting en vervolging

Rond 1800 vormden zigeuners al zo’n 200 jaar een minderheid die uitgesloten en soms vervolgd werd. Zo mochten ze vanaf 1600 niet meer in het Duitse rijk wonen. In Nederland waren ze in de eerste helft van de 16e eeuw evenmin welkom geweest. Alleen door hun aanwezigheid vielen ze al onder de strafwet, zonder dat ze iets misdaan hadden. Zigeuners waren waarschijnlijk door hun uiterlijk en taal vrij gemakkelijk herkenbaar. Zij hadden een donkere huid, gingen armoedig gekleed en zagen er vies uit. Vrouwen en kinderen liepen op blote voeten. Ze spraken een vreemde taal die op geen enkel bekend dialect leek.
Rechtbanken gebruikten voor zigeuners vaak termen als ‘gespuis’, ‘een plaag’, of ‘parasieten, waarvan de samenleving zich moest ontdoen’.

De toekomst voorspellen

De plattelandsbewoners stonden niet zo afwijzend tegenover zigeuners, omdat zij gebruik maakten van hun diensten. De mannen repareerden hun stoelen, pannen en gereedschap; de vrouwen verkochten zalf en medicijnen. Zigeunerinnen werden soms geraadpleegd bij ziekten van de mensen of van het vee. De bevolking van het platteland liet zich ook wel de toekomst voorspellen. Hoewel zij individuele mannen en vrouwen die langs de deuren kwamen vriendelijk gezind was, gold dit niet voor groepen.
Gewelddadige botsingen tussen zigeunergroepen en de bevolking waren er voor 1685 bijna niet. Dit veranderde echter doordat zigeuners steeds vaker roofovervallen pleegden. De overheid reageerde daarop met strenge maatregelen.

Maatregelen tegen zigeunerbenden

In 1695 vaardigden de Staten-Generaal en verschillende provinciale besturen plakkaten uit met nieuwe maatregelen tegen zigeunerbenden. Zigeuners die voor het eerst gearresteerd werden, moesten gegeseld worden. Bij de tweede arrestatie stond hen geseling en brandmerking te wachten en bij de derde liepen ze het risico opgehangen te worden. Wie zich schuldig had gemaakt aan geweldpleging kon zondermeer opgehangen worden. In augustus 1725 namen de Staten van Holland nog strengere maatregelen door zigeuners te verplichten het grondgebied van Holland direct te verlaten als ze betrokken waren geweest bij een misdaad. Wie dat niet deed en opnieuw gearresteerd werd, wachtte geseling, brandmerking en opsluiting in een tuchthuis. Elke zigeuner die betrokken was bij geweldpleging, wapens droeg of met zes volwassen mannen in groepsverband rondtrok, mocht opgehangen worden.

De bende van de Witte Veer

De opgelegde straffen weerspiegelen de toegenomen onrust, zowel bij de bevolking als bij overheden, over de toenemende aantallen zigeuners, het ontstaan van grotere en beter georganiseerde bendes en hun betrokkenheid bij steeds ernstiger misdrijven.

Een van die criminele groepen was de bende van de Witte Veer, die bestond uit honderd mannen en vrouwen. De Witte Veer was de belangrijkste zigeunerbende die de Republiek ooit heeft gekend en pleegde zeer gewelddadige overvallen. De naam verwijst naar de witte veer die een van de leiders, Swarte Johannes, als herkenningsteken droeg. De zigeuners hadden een kamp van strohutten en tenten gebouwd op de Zandschel, tussen ’s Gravenmoer en Loon op Zand. Dat lag net onder de grote rivieren en viel min of meer buiten het bereik van de Hollandse overheden. Door de vele moerassen was het een moeilijk toegankelijk gebied. Hoofd van de nederzetting was Alewijn Aardappel, die ook hoofdcommandant was van de Witte Veer. Daarnaast maakten de zigeuners gebruik van tijdelijke kampen.

Vanuit de Zandschel pleegden zij tal van overvallen en inbraken. Optreden tegen de criminele zigeuners was moeilijk omdat de bendeleden goed bewapend waren en hun woonplaats moeilijk toegankelijk was.

Lucretia de Heijdinne

In 1720 besloten de schouten van de dorpen in de buurt van de Zandschel daarom de Staten van Holland te vragen om de bende aan te pakken. Drie jaar later hadden de Staten nog geen beslissing genomen en daarom schreven de schouten een brief aan de Fiscaal van Holland. Hij was belast met het toezicht op de handhaving van de openbare orde. In datzelfde jaar werd een bendelid gearresteerd, Lucretia de Heidinne. Dat bleek een goede vangst want zij bekende op de pijnbank verschillende inbraken en noemde de namen van helers. Zij werden gearresteerd.

Inval in het kamp

De Fiscaal zat intussen niet stil. Hij bracht een legertje op de been en dat viel op 3 maart 1724 het zigeunerkamp binnen. De bewoners wisten dat de soldaten kwamen en waren gevlucht, zodat het resultaat van de actie tegenviel. Een jaar lang bleven zij weg. Daarna kwamen ze terug en terroriseerden de buurt als voorheen.

Dubbele moord

Zo drong een groep van twaalf zigeuners in februari 1725 de molen van Kalslagen binnen, bewerkten de molenaar met een mes en schopten hem net zo lang tot hij dood was. Daarna sloegen ze zijn zuster dood en ranselden zijn vrouw af. Zij moest haar geld en kostbaarheden afgeven en omdat de overvallers dat niet genoeg vonden, doorzochten ze het hele huis. Daarna staken ze een vuur aan in de molen en verbrandden het meubilair. Ze mishandelden twee kinderen en vertrokken uiteindelijk met zakken vol gestolen goederen. Dit optreden was gewelddadiger dan dat van de Brabantse militaire benden uit de jaren 1690-1715, waarbij moord met voorbedachten rade zelden voorkwam.

Arrestaties

De autoriteiten traden hard op. Tussen 1718 en 1730 legden rechters regelmatig de doodstraf op voor misdrijven die, als ze door anderen gepleegd waren, niet zo ernstig bestraft zouden zijn. In september 1725 arresteerde de drost een man die probeerde een verlaten huis binnen te gaan. Het bleek Swarte Johannes te zijn, een van de leiders van de Witte Veer. Johannes bekende 60 berovingen en inbraken en noemde de namen van helers. Hij kreeg de doodstraf, evenals Kooiman, een andere aanvoerder.

Door het vervolgingsbeleid van de overheden waren rond 1730 bijna alle zigeuners uit de Republiek verdwenen. Velen waren gearresteerd; anderen vluchtten naar buurlanden. Vanaf 1730 kwam er ook een einde aan de maatregelen tegen de zigeuners en werden geen nieuwe plakkaten meer uitgevaardigd.