Nederlandse postgeschiedenis: Post na de Tweede Wereldoorlog

In het verwoeste en beroofde Nederland moesten de posterijen direct na de Tweede Wereldoorlog grootse moeite doen om brieven in alle uithoeken van het land te bestellen. Rijke jaren volgden na de wederopbouw echter evenmin. Tot het einde van de jaren tachtig was het postbedrijf namelijk gedurig verliesgevend. Tegelijk was het moeilijk om aan personeel te komen, want als staatsbedrijf kon de PTT maar moeilijk tippen aan de salarissen in het bedrijfsleven. Om desondanks als bedrijf efficiënt te draaien, vonden bezuinigingen, prijsstijgingen en marketingacties plaats. De introductie van de postcode vormde hier een onderdeel van.

De posterijen tijdens de wederopbouw van Nederland

Doordat de telegraaf- en telefoonverbindingen direct na de Tweede Wereldoorlog slecht werkten, moest het bedrijf als regelaar van het voornaamste communicatiemiddel dienst doen. Het viel echter niet mee om die taak te vervullen, want Nederland was berooid achtergebleven na het vertrek van de Duitsers. Auto's, treinen en zelfs postzakken waren de posterijen namelijk benomen. Canadese legerauto's moesten dan ook in gebruik genomen worden om het postvervoer te regelen.

Groeiende postvolumes

Het aantal brieven dat verzonden werd, groeide ondertussen gestaag. Al vrij snel na de oorlog oversteeg de posthoeveelheid de vooroorlogse postvolumes en in de periode tussen 1955 en 1970 verdubbelde het aantal verzonden poststukken zelfs.

Er was dus werk aan de winkel. Problematisch was echter dat er nauwelijks personeel te krijgen was. Aanvankelijk lag dit aan de stringente bepalingen van de overheid, die in de wederopbouwfase niet al te gul richting de medewerkers van haar instanties wilde zijn. De postbodes moesten daarom uit de uithoeken van het land gehaald worden om in de grote steden post te bezorgen.

Vrouwen bij het postbedrijf

Personeel was dus meer dan welkom. Aan het einde van de jaren vijftig konden dan ook vrouwen aan de slag om post te gaan bezorgen. Dat was redelijk nieuw. Tot die tijd vormde het bestellen van post in de regel een echte taak van mannen. Vrouwen waren eerder echter al wel op postkantoren werkzaam. Ook hebben vrouwen tijdens de wereldoorlogen (toen de mannen in het leger of in de fabrieken aan de slag moesten) bezorgwerkzaamheden verricht. In vredestijd was de bezorger van post echter gewoonlijk een man.

De jaren zestig en zeventig: Streven naar winstgevendheid

Dat de posterijen verliezen leden, bleef pijn doen. De naoorlogse gedachte dat de postmaatschappij de Nederlandse economie en maatschappij moest steunen en verder helpen, raakte dan ook naar de achtergrond. Steeds meer verzendkosten werden in rekeningen gebracht en binnen het bedrijf vormde het woord 'bezuiniging' het sleutelwoord.

De last van de maatschappelijke eisen ten aanzien van de postdienst

Elke maatregel van het postbedrijf, die in het nadeel van de consument was, kon een kritische reactie in de Tweede Kamer ontlokken. De stijging van de portokosten waren bijvoorbeeld het voorwerp van kritiek. Bij de posterijen moest zo gedurig rekening gehouden worden met de sociale belangen van de postdienst.

De prijzen voor het versturen van kranten moesten bijvoorbeeld laag blijven. Deze poststukken werden namelijk uit maatschappelijk oogpunt voor een tarief verspreid, dat een eind onder de kostprijs lag.

Efficiëntie bij de posterijen

Om ondanks de hoge maatschappelijke eisen toch krachtig te functioneren, werd op alle mogelijke manieren gepoogd het postbedrijf efficiënter te maken. In de periode rond 1970 werd bijvoorbeeld geleidelijk aan de tweede bestelling stopgezet. Voortaan kwam een postbode nog maar eenmaal per dag langs. Door de uitbreiding van het telefoonnet konden urgente berichten immers langs een snellere weg doorgegeven worden. De post was daarvoor niet meer nodig, zodat meerdere bestellingen op een dag daarmee ook hun grootste noodzaak verloren.

De introductie van de rolcontainer en het nieuwe vervoersnet

Een volgende vernieuwing was het gebruik van de rolcontainer. Vanaf 1968 maakte dit hulpmiddel het mogelijk om snel een posttrein in te laden. Voor deze laadacties werden in de jaren zeventig ook de zogenaamde postperrons ingericht.

Ook werd een compleet nieuw net van het treinvervoer per post ingericht, waarlangs het gehele postvervoer snel kon verlopen. In twaalf grote steden werden daarom dicht bij het spoor de sorteercentra opgericht.

Van deze vernieuwingen merkte de consument weinig. Noviteiten als de postcode en de rijdende postagentschappen ontgingen hem echter niet.

De invoering van de postcode

Al in 1976 was de postcode geïntroduceerd, maar de particulieren werden er pas twee jaar later mee geconfronteerd. Aanvankelijk was het noteren van de postcode nog niet verplicht, maar dit werd wel door de verspreiding van gratis postcodeboeken aangemoedigd. Vanaf 1980 was het vermelden van de postcode een vereiste.

Besparingen bij de posterijen

Slagvaardig werd het postbedrijf ook door postagentschappen op te heffen en ter vervanging een rijdend postagentschap te introduceren. Vele kleine dorpen konden op die manier op een goedkope wijze aangedaan worden. De dienstverlening werd op die manier zuiniger en bereikte bovendien meer mensen.

Ook op het platteland viel geld te besparen. Boeren werden namelijk verplicht om hun post in een aan de weg staande brievenbus te ontvangen. Een postbode mocht zich namelijk niet verder dan tien meter van de openbare weg verwijderen. Hij moest immers snel zijn werk kunnen verrichten.

Post en reclame

Een volgende stap richting winstgevendheid vormde het verspreiden van reclame via de post. Deze manier van promotie werd door de posterijen aangemoedigd en aangeprezen. De mensen zouden immers veel meer aandacht aan reclame besteden wanneer deze tussen de gewone post zat. De attentiewaarde zou veel groter zijn.

De campagne was succesvol. Veel reclameverkeer verliep in 1980 namelijk via de posterijen. De postvolumes konden zo blijven stijgen.

De jaren tachtig en negentig: Een nieuw postbedrijf

Rustig waren de laatste decennia van de twintigste eeuw allerminst. In 1983 vond namelijk een poststaking plaats, die het hele postvervoer tijdelijk stopzette. De salariëring vormde hierbij het strijdpunt.

De privatisering van het postbedrijf

Een volgende organisatorische verandering betrof de privatisering van het staatsbedrijf, dat voorheen het telefonische verkeer en het postvervoer geregeld had. Na een lange politieke weg was namelijk besloten dat de post- en telefoondienst niet meer in bezit van de staat moest zijn, maar als een zelfstandig bedrijf in de economie moest gaan functioneren. Als Koninklijke PTT Nederland (KPN) ging het bedrijf daardoor de markt op. Ze kreeg het alleenrecht om brieven (tot 500 gram) te verspreiden.

Deze vernieuwing gaf het postbedrijf de ruimte om zich in het bedrijfsleven vrij te manifesteren. De PTT Post maakte van deze mogelijkheid gretig gebruik. Het vroegere staatsbedrijf ging namelijk andere bedrijven overnemen, waarvan het Australische bedrijf TNT de grootste was.

De postreorganisatie aan het einde van de twintigste eeuw

Ondertussen stond het postbedrijf intern ook niet stil. Er werden namelijk zes nieuwe sorteercentra opgezet, waar een groot deel van de post machinaal gesorteerd werd. Bij deze nieuwe centra bleken posttreinen niet meer nodig te zijn, zodat zij in 1997 van het toneel verdwenen. Dat vormde de afsluiting van een weg die in de negentiende eeuw bij de komst van het spoorwegnet was ingeslagen.