De geschiedenis van terreurdreiging en angst voor terreur

De angst voor een terreuraanslag kan de Nederlandse reizigers als een donkere wolk overschaduwen. De vrees om plotseling op straat met extreem geweld geconfronteerd te worden, werkt immers beklemmend. Dat angstgevoel wordt sterker naarmate de kranten zich meer en meer vullen met berichten over recente uitingen van het terrorisme. Al snel ontstaat dan de indruk dat terreur een geheel nieuw verschijnsel is. De geschiedenis leert echter dat politiek geweld om onder de gewone bevolking angst te zaaien, van alle tijden is. Tal van groeperingen (zoals Noormannen, Spanjaarden, Duitsers en Molukkers) hebben in dezen namelijk hun bijdrage geleverd. De veiligheid van het openbare leven is in Nederland dus gedurende de eeuwen vaak bedreigd.

Wat kan met recht als een terreurdaad beschouwd worden?

Definities van terreur wisselen per tijd en per instantie. Vaak wordt in dergelijke betekenisbepalingen genoemd dat terreur extreem geweld is dat middels het zaaien van angst onder de gewone bevolking plaatsvindt en uit politieke overwegingen wordt uitgevoerd. Meestal wordt hierbij gedacht aan de terreurdaden, die in de laatste eeuwen gepleegd zijn. Het begrip terreur vindt immers zijn wortels in de Franse Revolutie.

Het feit dat mensen angst ervaren door politiek geweld, heeft zich echter al ver voor de Franse Revolutie voorgedaan in de geschiedenis van de mensheid. Terreur kan daarbij het onderdeel van een oorlogstactiek vormen, maar dat hoeft niet. Ook losse groepen van geweldplegers kunnen immers de bevolking van een gebied teisteren en intimideren door op brute wijze aan te vallen.

Het geweld van de Vikingen

Al in de negende eeuw kon een inwoner van Dorestad (het huidige Wijk bij Duurstede) zich slechts veilig wanen. Hoewel hij in een versterkte stad woonde, konden de Vikingen namelijk plotseling toeslaan. Moordpartijen en gruwelen met lijken konden dan volgen. Een lijk van een slachtoffer kon bijvoorbeeld opengesneden worden om de longen als vleugels op zijn rug te leggen.

Het terreur van de Noormannen

Het uitvoeren van dergelijke gruweldaden ging duidelijk verder dan het houden van rooftochten. De Noormannen waren dan ook niet enkel rovers, maar zaaiden eveneens angst in onder meer de Nederlanden. Hun schepen en hun uiterlijk waren immers angstaanjagend. Tevens waren ze uit op de overheersing van gebieden, zoals bleek uit hun bezetting van Utrecht. Hun gedrag past dan ook niet in het beeld van een sluwe dief, maar kan met recht onder de noemer van terreur geschaard worden.

Halverwege de middeleeuwen kwam een einde aan het angstaanjagende optreden van de Vikingen. Het christendom had zich toen namelijk verspreid in Scandinavië. Door deze voortgaande kerstening staakten de Noormannen hun geweld, want anders zouden hun geloofsgenoten de slachtoffers zijn.

De oorlogshandelingen van de Spanjaarden

Een volgend voorbeeld van dreigend terreur in de Nederlanden deed zich voor in de zestiende eeuw. Alva trok toen met zijn troepen langs de steden. Geen gewone burger was meer veilig. Zelfs kinderen moesten het ontgelden.

De slachting te Naarden

Naarden vormde in deze geschiedenis een dieptepunt. Massa's mensen werden er in een kerk gedood om een schrikwekkend voorbeeld te stellen. Toen sommigen de kerktoren invluchtten, werd deze in de brand gestoken. De huizen waren vervolgens ook niet meer veilig, want de Spaanse soldaten trokken er al moordend langs. Tot genot van hen werden sommigen van de strijdlustige bewoners zelfs zo gefolterd dat ze hun einde vonden.

De schrik zat er in de Nederlanden op die manier goed in. Als geen ander waren de inwoners van de steden van de lage landen zich ervan bewust dat dit terreur ook hen kon treffen.

Het terreur van de Franse Revolutie

Dreigende wolken pakten zich ook tegen het einde van de achttiende eeuw samen. In Parijs was het terreur toen alom aanwezig. Ook op straat was het geweld constant gaande. Het recht van willekeur heerste. Zonder een grondig rechtsonderzoek kon immers een ieder onder de guillotine terecht komen. Velen ontvluchtten dan ook het roerige Frankrijk.

Het gevaar voor Nederland afgewend: De Bataafse Revolutie

In Nederland werd de dreiging eveneens gevoeld. Soortgelijke vrijheidssentimenten als die in Frankrijk de motor van de revolutie waren, leefden immers in de Nederlanden eveneens. Het was dus niet ondenkbaar dat de geweldsgolf ook Nederland zou overspoelen. Met de Bataafse Revolutie liep alles echter met een sisser af. Op relatief vreedzame wijze werden de machtsverhoudingen in Nederland hervormd.

Geweld tegen burgers in de Tweede Wereldoorlog

Tijdens de Duitse bezetting kon ook iedere tocht buitenshuis fataal worden. Willekeurig geweld tegen gewone burgers vond immers plotsklaps plaats. Wraak en het stellen van een angstwekkend voorbeeld konden daarbij het motief van de Duitsers zijn.

Terreur in Putten

De bevolking van Putten is zo bijvoorbeeld het slachtoffer geworden van deze terreur. Zonder ook maar iets in directe zin tegen het Duitse Regime begaan te hebben, werden de Puttenaren (samen met degenen die naar Putten geëvacueerd waren) namelijk weggevoerd om verschrikkingen in kampen te ondergaan.

Terreur door de geschiedenis heen

Terreur en de angst daarvoor is daarmee een verschijnsel, dat in alle tijden voorkomt. Dat betekent niet dat alle terreur van gelijke aard is. De gedaante waarin terreurdaden zich voordoen, is namelijk steeds wisselend. De huidige technieken om een aanslag te plegen en het gebruik van het internet als propagandamiddel, vormen immers een grote vernieuwing in de geschiedenis van het terreur. Verder kwamen de Duitsers en de Spanjaarden uit grote en georganiseerde Europese staten, terwijl het terroristische geweld van de twintigste eeuw daarentegen niet zelden van relatief kleine organisaties kwam. De huidige gedaante van terrorisme is daarmee nieuw, maar de angst die het terreur onder de gewone bevolking te weeg brengt, is juist verre van nieuw.

Twintigste-eeuws terreur

Voorbeelden van twintigste-eeuwse terroristische groeperingen zijn te vinden onder de linkse radicalen en onder de (anti-kolonialistische) nationalisten. Verder richtten de anarchisten rond 1900 volstrekt willekeurig bloedbaden aan. Ook de Molukkers konden in de jaren zeventig met hun treinkapingen elke burger tot hun slachtoffer maken.

De universele angst voor terreurdaden

Politiek geweld dat bedoeld is om onder de bevolking angstgevoelens op te wekken, is dus een algemeen verschijnsel. Ook eerdere generaties in de Nederlanden zullen dan ook gesidderd hebben bij de gedachte dat je slachtoffer van terreur kon worden zonder ook maar iets gedaan te hebben, dat zulk leed richting je rechtvaardigt. Die angst vormt de gemene deler in de geschiedenis van het terreur, dat zich op weliswaar zeer verscheiden wijze heeft voorgedaan.

Ook de eerdere bewoners van Nederland werden dus met deze vrees voor terreur geconfronteerd. In diverse perioden van de vaderlandse geschiedenis was er voor hen immers eveneens een aanhoudende terreurdreiging.