Het vrouwtje van Stavoren - een Friese sage

Eén van de bekendste Nederlandse volksverhalen is 'Het vrouwtje van Stavoren'. Het verhaal gaat over de ondergang van een hooghartige, rijke weduwe. Zoals vaak het geval is bij volksverhalen, bestaan er van dit verhaal talloze, zeer uiteenlopende versies. Een alternatieve titel die vaak wordt gebruikt voor dit verhaal is 'de weduwe van Staveren'. In het Fries wordt dit verhaal vaak 'It wyfke fan Starum' genoemd.

Samenvatting

Ooit was Stavoren een steenrijke havenstad. Er wordt in sommige verhalen verteld dat men zo rijk was, dat zelfs de stoepen met goud waren bekleed. De inwoners van de stad hadden als bijnaam 'dy forwinde bern fen Starum', oftewel: 'de verwende kinderen van Stavoren'. De rijkste inwoner van de stad was een koopmansweduwe, 'het vrouwtje van Stavoren'. Zij beschikte over een gigantische handelsvloot. Haar schepen, met zilverkleurige zeilen, heersten over alle Europese zeeën en dreven handel in alle grote havensteden.

Graan

Op een dag gaf de weduwe aan één van haar schippers de opdracht om het kostbaarste te zoeken wat op aarde te vinden was en dat naar haar te brengen. Jarenlang zwierf de schipper over de wereldzeeën, doch lange tijd leek niets hem goed genoeg te zijn voor de weduwe. Uiteindelijk vond hij echter toch iets dat hem het kostbaarste op aarde leek: bij Danzig aan de Oostzee zag hij het mooiste en beste graan dat hij ooit had gezien. Hij laadde zijn boot vol en voer terug naar Stavoren.

De weduwe was woedend toen ze de scheepslading zag. Ze vroeg aan de schipper: 'Aan welke zijde heb je het graan ontvangen?' De schipper antwoordde: 'Aan bakboordzijde.' Daarop gaf de weduwe hem de opdracht om al het graan aan stuurboordzijde in de zee te gooien. Op dat moment liep er een oude zwerver over de kade. Hij waarschuwde de weduwe, dat ze dit beslist niet moest doen. Het zou haar groot onheil brengen. Ze zou zelfs tot de bedelstand vervallen. En als ze arm zou zijn, zou ze begrijpen hoe waardevol graan is.

De ring

De vrouw lachte de zwerver uit. Ze trok een gouden ring van haar vinger en gooide die demonstratief in het water. Vervolgens riep ze: 'Net zomin als het water mij deze ring terug zal geven, zal ik ooit bedelaar worden.' Nogmaals gaf ze de schipper het bevel om het graan weg te gooien en die donderde het allemaal in het water.

Korte tijd later stond er vis op het menu bij de weduwe. Bij het opensnijden van de vis vond men... de gouden ring van de weduwe. De voorspelling van de oude zwerver kwam uit: de weduwe werd door allerlei rampen getroffen en ging financieel ten onder. Ze eindigde als bedelaar. En tegelijk met haar ging ook de ooit zo florerende havenstad Stavoren ten onder. Tijdens gruwelijke stormen vergingen alle schepen van de vloot van Stavoren. Stormvloeden zorgden ervoor dat grote delen van de stad overstroomden. Ook ontstonden er door verzanding grote zandbanken bij Stavoren, die ervoor zorgden dat de haven niet meer toegankelijk was voor zeeschepen.

Vrouwenzand

De sage van het 'Vrouwtje van Stavoren' wordt vaak in verband gebracht met een grote zandplaat bij Stavoren, die de naam 'Vrouwenzand' draagt. Er wordt in veel versies van deze sage verteld dat deze zandplaat ontstaan zou zijn, doordat daar de grote lading graan in het water was gegooid. (Een beroemde Duitse versie van de sage heeft daarom als titel 'Der Frauensand'.) De zandplaat zou dus vernoemd zijn naar de 'Vrouwe van Stavoren'. Dit verhaal klopt niet; de zandplaat is namelijk oorspronkelijk vernoemd naar de heilige maagd Maria.

Waarom graan?

Waarom koos de schipper ervoor om, van alle dingen die op aarde te vinden zijn, juist graan naar de weduwe te brengen? In sommige versies van dit verhaal worden daar expliciete verklaringen voor gegeven. Zo zou hij bijvoorbeeld niet voor gouden voorwerpen of edelstenen hebben gekozen, omdat er daar al zoveel van aanwezig waren in het steenrijke Stavoren. Eén van de verklaringen die soms wordt gegeven voor zijn keuze voor graan is, dat tijdens zijn lange reis op een gegeven moment zijn voedselvoorraad was gaan rotten en er hongersnood aan boord van het schip uitbrak. Toen hij kort daarna het superieure graan uit Danzig zag, zou hij daarom hebben beseft dat goed graan meer waard was dan alle edelstenen op aarde.

Oorsprong en ontwikkeling

Wat is de herkomst van het verhaal over het 'Vrouwtje van Stavoren'? Zoals bij veel sagen is dat moeilijk na te gaan. Waarschijnlijk is de oudste geschreven versie van dit verhaal te vinden in het boek 'De origine, situ, qualitate et quantitate Frisiae', dat in 1588 werd gepubliceerd door Cornelius Kempius. Hierin komt echter nog niet de latere hoofdrolspeelster, 'de weduwe', in voor. In die oude versie is het groep hautaine handelaren die het graan in het water laten donderen. Enkele jaren later verscheen er een versie waarin de weduwe wel de hoofdrol speelde. Mogelijk werd echter pas na 1800 de verhaallijn over de ring en de vis toegevoegd aan dit verhaal.

Standbeeld van het ‘Vrouwtje van Stavoren’

Bij de haven van Stavoren staat een standbeeld van de Weduwe van Stavoren. Zij staart daar over het water, wachtend of haar schepen zullen terugkeren, nog niet wetend dat al haar schepen reeds zijn vergaan. Jaarlijks gaan vele duizenden toeristen op de foto bij dit standbeeld. Niet alleen Nederlanders, maar ook Engelsen, Fransen en Duitsers kennen het verhaal van deze weduwe. De sage werd in de loop der tijd door talloze auteurs opgeschreven en bewerkt, waaronder de beroemde Duitse gebroeders Grimm.

Stavoren of Staveren?

In de loop der eeuwen zijn er diverse schrijfwijzen geweest voor de naam van dit Friese stadje, waarvan de meest gebruikte waren: ‘Staveren’ en ‘Stavoren’. Tot in de jaren zeventig van de twintigste eeuw was de officiële schrijfwijze Staveren. Toen heeft de gemeenteraad echter besloten om dit te wijzigen in ‘Stavoren’. Hiervoor werden diverse argumenten aangedragen. Eén daarvan was, dat men verwarring wilde voorkomen tussen de Friese stad en het Gelderse buurtschap Staverden. Een ander belangrijk argument was echter, dat men zag dat in veel internationale versies van de sage over het ‘Vrouwtje van Stavoren’ de schrijfwijze ‘Stavoren’ werd gebruikt. In het Engels heeft men het over de Lady of Stavoren, in het Frans over La Petite Dame de Stavoren en in het Duits over de Frau von Stavoren. De keuze om de officiële plaatsnaam te wijzigen van Staveren in Stavoren was dus mede bedoeld om aan toeristen in de gehele wereld duidelijk te maken, dat dit toch echt de plaats was die verbonden was aan dit beroemde volksverhaal.

Oud-Stavoren

Wanneer men echter historisch en geografisch heel exact wil zijn, dan klopt de bewering overigens niet helemaal, dat de hedendaagse plaats Stavoren de plek zou zijn waar het verhaal over de weduwe zich zou hebben afgespeeld. De middeleeuwse plaats Stavoren lag namelijk niet op dezelfde plek als het huidige Stavoren. Waar ooit het zo welvarende, middeleeuwse Stavoren lag, bevindt zich nu namelijk het IJsselmeer. Veelvuldig hebben duikers op de bodem van dit meer gezocht naar overblijfselen van Oud-Stavoren. De exacte locatie van de oude stad is echter nog niet gevonden.

De Friesche poëet - Piet Paaltjens

De 19e-eeuwse dichter Piet Paaltjens (François Haverschmidt) schreef een beroemd gedicht getiteld ‘De Friesche poëet’, waarin de hoofdpersoon op de bodem van de Zuiderzee (het latere IJsselmeer) het oude Stavoren vindt. Daar, diep in het water, blijkt de weduwe van Stavoren nog steeds te leven, in een ‘waterdicht lokaal’, waar zij verse lucht kan krijgen via een ‘onderzeesch kanaal’.

Lees verder

• De geschiedenis van Stavoren
• Stavoren - havenstad aan het IJsselmeer in Friesland