Het geloof van Blaise Pascal en het agnosticisme

De zeventiende-eeuwse natuurwetenschapper Blaise Pascal staat bekend om zijn uitgangspunt dat Gods openbaring de belangrijkste bron van kennis is bij de grote vragen van het leven. Verder is deze Franse denker volgens de geschiedschrijving een zeer toegewijd christen geweest, die zich aansloot bij het Jansenisme. Dit was een stroming binnen het katholicisme, die er onder meer de nadruk op legde dat vergeving van zonde alleen dankzij Gods genade plaatsvond. Pascals geloof kende echter nog een dimensie. Hij lijkt namelijk ook geworsteld te hebben met het agnosticisme, de gedachte dat de mens niet kan weten of er een god is.

De geloofservaring van Pascal

Na de dood van Pascal werd in zijn jas een bijzonder papier aangetroffen, dat hij in de binnenkant ervan had vastgenaaid. Daarop was te lezen hoe Pascal tijdens een nachtelijke ervaring diep geraakt werd. Slechts in losse uitroepen deed hij er verslag van. Hij had namelijk de ‘God van Abraham, Izak en Jakob’ nabij zich gevoeld.

Een eenvoudige ervaring

Expliciet stelt hij dat hij bij zijn ervaring niet het godsbeeld van de filosofen voor ogen had. In zijn dagen waren er namelijk denkers op een zeer theoretische en geleerde wijze bezig met het goddelijke wezen. Pascal beschreef ten opzichte daarvan een eenvoudige geloofservaring, die hij tijdens zijn leven privé hield. Later is zijn beschrijving, die tegenwoordig het Memoriaal genoemd wordt, zeer bekend geworden.

De Gedachten of Pensées van Pascal

Veel meer notities heeft Pascal nagelaten. Zijn nazaten vonden namelijk een grote stapel documenten na zijn sterven, waarop hij tal van gedachten verwoord had. Ze werden gebundeld en onder de titel Gedachten of (in het Frans) Pensées uitgegeven.

Interpretatieproblemen bij de Pensées

Door deze wording van de Pensées is het boek moeilijk te begrijpen. Pascal had immers niet de intentie om zijn schrijfsels rechtstreeks te laten uitgeven, maar wilde het juist nog gaan ordenen tot een werk om het christelijke geloof te verdedigen. De tekst is daardoor niet zelden onvolledig.

Bovendien is het onduidelijk in welke volgorde zijn gedachten geordend moeten worden, zodat het niet zelden lastig is welke van de honderden verschillende delen van de Gedachten met elkaar in verband gebracht moeten worden.

Agnosticisme in de Pensées

Doordat de Gedachten van Pascal niet bedoeld waren om zonder verdere bewerking te publiceren, geven ze inzicht in de persoonlijke mening of worsteling die Pascal ten aanzien van zijn geloof ondervond. Gedachten die hij niet in de eerste plaats van plan was om direct met een groot publiek te delen, worden er immers in verwoord.

De gok van Pascal

In de eerste plaats schuilt het agnosticisme impliciet onder de verwoording van de zogenaamde gok van Pascal. Deze gok of keuze houdt in dat een mens kan kiezen voor het volgen van het christelijke geloof of voor een wereld bestaan kan gaan, waarin hij zich aan God niets gelegen laat liggen. Als het christendom juist is, geldt volgens Pascal dat bij de eerste keuzemogelijkheid het eeuwige geluk of de eeuwige ellende in het geding zijn. Wanneer echter een tamelijk leeg wereldbeeld (waarin geen oordelende God aanwezig is) een juiste visie blijkt te zijn, valt er in het hiernamaals niets te winnen of te verliezen.

Pascal schetst dat de uitkomst van de keuzes bij een verkeerd uitgangspunt verschillend uitpakt. Kiest iemand ten onrechte voor een bestaan dat vrij van God is, dan wacht hem (volgens Pascals redenatie) het oordeel. Als iemand echter onterecht van de waarheid van het christendom uitgaat, dan is daarmee (in de redenering van Pascal) niets verloren.

In de ogen van Pascal heeft de keuze om als christen te leven daarom de voorkeur. Als het christendom waar is, kan een christelijk leven immers met een hemels bestaan bekroond worden. Wanneer het onwaar is, valt er voor een mens niets te verliezen als hij desondanks uitgaat van de waarheid van het christelijke geloof.

Het agnosticisme onder de gok van Pascal

Deze redenering wordt wel aangeduid als de gok van Pascal. Opvallend is dat deze gok wat betreft zijn vertrekpunt niet van de waarheid van het christelijke wereldbeeld uitgaat. Het christendom is immers ook wel verdedigd vanuit de gedachte dat God het christelijke geloof in de Bijbel geopenbaard heeft. Die manier om het christendom te verdedigen gaat bij voorbaat uit van de juistheid van de christelijke leer.

Bij de gok van Pascal ligt het vertrekpunt echter bij een denkwijze dat een christelijke en ongelovige kijk op de werkelijkheid beiden waar zouden kunnen zijn. Er is dan ook wel verdedigd dat onder de gok van Pascal het agnosticisme (de gedachte dat we niet weten of zelfs niet kunnen weten of er een god bestaat) schuilgaat. In Pascals argumentatie wordt immers de beginsituatie geschetst waarin de mens niets weet over welk wereldbeeld juist is.

Expliciete verwoording van het agnosticisme

Veel sterker wordt het agnosticisme uitgedrukt in Pascals schets van de ellendige staat van de mens. In fragment 198 van de Pensées staat namelijk vrij expliciet dat de mensheid niet kan weten hoe ze op de aarde terecht gekomen is. Volgens het fragment weet de mens evenmin wat zijn doel op aarde is en wat er na zijn sterven wacht. In Pascals woorden is de mens namelijk verdwaald in een heelal, dat hem zwijgend aanstaart.

Omdat de mens volgens Pascals beschrijving zo onwetend is, vergelijkt Pascal de mens met een eilandbewoner, die in de slaap naar zijn afschuwelijke eiland weggevoerd is. De bewoner snapt niet hoe hij op het eiland gekomen is en weet evenmin hoe hij er weer vanaf moet komen.

Visies op Pascals vermeende agnosticisme

Het is onduidelijk in hoeverre Pascal werkelijk zelf met het agnosticisme geworsteld heeft. Het is namelijk mogelijk dat zijn woorden in de Pensées slechts bedoeld zijn als middel om de positie van zijn tegenstanders te schetsen. Pascal zou zich dan door zijn beschrijving van het agnosticisme slechts willen verplaatsen in de gedachtewereld van agnosten. De Gedachten van Pascal vormden immers ook een voorbereiding op de publicatie van een apologetisch of verdedigend werk over het christendom.

Anderzijds waren de Gedachten de persoonlijke opvattingen van Pascal, die nog niet door hem voor de publicatie gereed waren gemaakt. Ook zijn de schrijfsels ten aanzien van het agnosticisme op een buitengewoon levendige of zelfs doorleefde wijze geschreven. Dat pleit voor de opvatting dat Pascal op zijn minst zelf geworsteld heeft met het agnosticisme.