De Papeloze Kerk – hunebed D49 bij Schoonoord

In de bossen bij de Drentse plaats Schoonoord ligt één van de bekendste hunebedden van Nederland. Het heeft als bijnaam ‘de Papeloze Kerk’. Dit hunebed is in de jaren 1958 en 1959 op zeer grondige wijze gerenoveerd door de befaamde archeoloog A.E. van Giffen. In Drenthe bestaan er veel volksverhalen over dit hunebed. In de 16e eeuw zouden er op deze locatie hagenpreken hebben plaatsgevonden van de beroemde protestante predikant Menso Alting; hij zou het hunebed gebruikt hebben als een soort kansel.

Oorsprong

Het hunebed is gebouwd toen de trechterbekercultuur in dit gebied heerste, dat was in de periode tussen 4300-2700 voor Christus. De officiële naam van dit hunebed is de code D49. Wat is het adres van de Papeloze Kerk? Het hunebed bevindt zich in Schoonoord aan de westkant van de Slenerweg. Het ligt in het bos, vlakbij het recreatiecentrum Rijmaaran (adres: Slenerweg 118 te Schoonoord).

Bijnaam: Papeloze Kerk

Dit hunebed draagt als bijnaam 'de Papeloze Kerk'. (Een andere schrijfwijze die men ook wel gebruikt is: 'de Papenlooze kerk'). In de 16e eeuw, toen de protestanten in Nederland vervolgd werden, zouden hier zogenaamde hagenpreken (illegale kerkdiensten) van protestanten zijn gehouden. Men zou het hunebed toen de 'Papeloze Kerk' zijn gaan noemen, omdat bij deze diensten vanzelfsprekend geen 'papen' (katholieke priesters) het woord voerden. De protestante predikers zouden het hunebed gebruikt hebben als een soort kansel.

Ellertsveld

Men zou juist dit hunebed hebben gekozen als locatie voor de diensten, omdat dit toen nog midden op het Ellertsveld zou hebben gelegen. Vanaf die locatie had men een goed uitzicht, waardoor men eventueel al vanuit de verte soldaten of andere overheidsdienaren zou kunnen zien, die de dienst zouden willen verstoren. De protestanten zouden dan dus bijtijds kunnen vluchten voor deze aanvallers.

Het Ellertsveld is overigens een veld dat volgens de volksetymologie vernoemd zou zijn naar de sage van Ellert en Brammert. In de 21e eeuw ligt de Papeloze Kerk niet meer op dit veld. In de loop van de 20e eeuw is er in deze streek veel extra bos gegroeid en ook het hunebed is zo in het bos komen te liggen.

Waarheidsgehalte Papeloze Kerk

Door diverse historici zijn echter wel vraagtekens geplaatst bij het waarheidsgehalte van het verhaal over de Papeloze Kerk. In geschreven bronnen zou deze bijnaam immers pas in de 19e eeuw terug te vinden zijn, terwijl die hagenpreken daar circa 300 jaar eerder zouden hebben plaatsgevonden.

Menso Alting

Eén van de prominentste protestante predikanten die bij de Papeloze Kerk zou hebben gepreekt was Menso Alting. Hij werd op 9 november 1541 geboren in Eelde. Alting studeerde onder meer in Heidelberg. Na zijn studie trok hij terug naar zijn geboortestreek Drenthe (hij zou toen onder meer enige tijd in Sleen hebben gewoond) om daar de protestante leer te prediken. Alting kreeg als bijnaam 'De kerkhervormer van Drenthe'. In latere jaren was hij als predikant meer actief in Duitsland. Menso Alting overleed op 17 oktober 1612 in het Duitse Emden.

Sage: de Spanjaarden en de dwaallichten

Er bestaan in Drenthe diverse volksverhalen waarin de Papeloze Kerk een hoofdrol speelt. Ooit zou bijvoorbeeld een groep Spaanse militairen op zoek zijn geweest naar dit hunebed. Volgens sommige versies van dit verhaal wilden ze die locatie vooral verkennen om daar in de toekomst een valstrik op te zetten tegen de protestanten. Daarnaast wordt in sommige versies verteld dat ze ook op zoek waren naar een schat die volgens oude legendes in die Papeloze Kerk zou liggen.

Dwaallichten

De Spaanse soldaten konden het hunebed echter niet vinden. Toen het al laat in de middag was en het al donker begon te worden, vroegen ze aan een voorbijganger of die misschien de weg naar dat hunebed wist. Hij wees naar lichtjes die men in de verte kon zien. 'Als u die lichten volgt, dan zult u vinden wat u zoekt.' De Spaanse soldaten gehoorzaamden. Het waren echter dwaallichten en die deden hun naam weer eens eer aan. De Spanjaarden verdwaalden in het donkere moerasgebied. De commandant en zijn trouwste soldaat verdronken in het Drentse moeras. Diverse andere soldaten vluchtten in paniek allerlei kanten op en werden nooit meer teruggevonden. Slechts één soldaat kwam uiteindelijk terug in het Spaanse legerkamp en vertelde daar over deze smadelijke gebeurtenissen.

Reconstructie door A.E. van Giffen

Eeuwenlang lag het hunebed de Papeloze Kerk er in een erg slechte, verwaarloosde staat bij. In 1958 en 1959 werd daarom onder leiding van de beroemde archeoloog A.E. van Giffen dit hunebed gerestaureerd. Daarbij ging Van Giffen veel rigoureuzer aan de slag dan bij andere restauraties van hunebedden. Van Giffen sloopte zelfs een ander hunebed (D33, op het Valtherveld) om de Papeloze Kerk van bruikbare stenen te voorzien voor deze restauratie. Van Giffen heeft overigens veel kritiek van andere archeologen gehad op deze werkwijze. In diverse geschriften heeft hij zich echter verdedigd en betoogd dat hij doorgaans ook niet voor deze werkwijze zou kiezen, maar dat dit een ander geval was, mede door de zeer slechte staat waarin zowel de Papeloze Kerk als het andere hunebed (D33) verkeerden.

De rigoureuze restauratie van de Papeloze Kerk had vooral ook te maken met educatieve doelen. Van Giffen en consorten wilden dit hunebed grotendeels herbouwen tot een hunebed zoals dat er oorspronkelijk (in de oudheid) uit zou hebben gezien. Allerlei facetten van oorspronkelijke hunebedden, die in de loop der eeuwen bij veel van deze megalithische monumenten zijn verdwenen, zoals een stenenkrans en een dekheuvel, werden bij de Papeloze Kerk weer deels aangebracht. Ook werd er, achter een hekwerk, aardewerk geplaatst dat bestond uit replica's van grafgiften die oorspronkelijk in hunebedden hebben gelegen. De Papeloze Kerk is door de rigoureuze restauratie dus het hunebed in Nederland geworden, dat er het meest uitziet zoals hunebedden er in de oudheid hebben uitgezien.

Bezoeken is gratis

De Papeloze Kerk werd een bekende toeristische trekpleister. Lange tijd moest men ook entree betalen om dit hunebed te mogen bezichtigen. Ook kon men in die periode bij de Papeloze Kerk een boekje van A.E. van Giffen kopen dat over de restauratie van dit hunebed ging. Sinds circa 1980 kan men dit hunebed echter gratis bezoeken.