De Klinkenberg, een kasteelberg (motte) bij Gees

Ten westen van het Drentse dorp Gees ligt een kunstmatige heuvel die de Klinkenberg heet. In de volksmond wordt hij ook wel de Klinkenheugte of de Klinkenbarg genoemd. Deze kunstmatige heuvel stamt waarschijnlijk uit de middeleeuwen. Men denkt dat er in die periode een motteversterking (mottekasteel) op heeft gestaan. Er bestaan in Drenthe allerlei volksverhalen over het verleden van de Klinkenberg.

Verhalen over de Klinkenberg

Zo gaat er het verhaal dat deze heuvel ooit door een groep roofridders en hun handlangers is opgeworpen. Bovenop die heuvel bouwden zij aan een kasteel, dat het toevluchtsoord moest worden, waar zij tussen hun rooftochten door zouden wonen. Nog voordat zij zich echter goed en wel op die heuvel konden huisvesten, zouden die roofridders reeds zijn weggejaagd door een groep boze boeren uit de streek.

Monniken?

Volgens een ander verhaal waren het geen roofridders, maar was het een groep monniken die deze kunstmatige heuvel bouwde, met als doel om daar een klooster te vestigen. Ook in dit verhaal werden de bouwers van de heuvel door boze boeren weggejaagd.

Klencke?

Het bekendste verhaal over het ontstaan van deze heuvel gaat over de adellijke familie Klencke (of Klincke). Zij zouden ooit deze heuvel hebben aangelegd om een motte (vesting) op te bouwen en naar hun zou de 'Klinckenberg' of 'Klenckenbarg' oorspronkelijk vernoemd zijn. Bij een reeks grote conflicten (waaronder de beroemde Slag Bij Ane in 1227) tussen de burggraaf van Coevorden en de bisschop van Utrecht, zou de familie Klencke de kant van de bisschop hebben gekozen. Een groot deel van de bevolking in de omgeving van Gees zou echter de kant van de burggraaf hebben gekozen. Mogelijk zou men als gevolg daarvan de familie Klencke hebben weggejaagd.

Geen bewijzen

Voor alle drie de hierboven genoemde verhalen geldt echter, dat er geen overtuigende historische bewijzen bestaan voor de juistheid ervan. Het zijn allemaal slechts mondeling overgeleverde volksverhalen.

Sage: de kist

Er wordt ook in volksverhalen verteld dat er zich op de Klinkenberg een geheimzinnige kist zou bevinden. Volgens sommige versies van dit verhaal zou daarin een schat zitten van de voormalige bewoners van het kasteel. De deksel van de kist zou elke dag om klokslag twaalf uur met zware slagen open- en dichtslaan. In de loop der tijden zouden velen hebben beweerd dat ze het geklepper van die kist om het middaguur hebben gehoord, maar ondanks vele onderzoeken is er op de Klinkenberg nog nooit een oude kist aangetroffen.

Onderzoek

Maar wat is er nu feitelijk ooit op die kunstmatige heuvel genaamd de Klinkenberg gebeurd? Wie heeft hem gebouwd en waarom? In de 19e eeuw werd er voor het eerst wetenschappelijk onderzoek gedaan op deze motteheuvel, maar zonder dat dit grote, onthullende resultaten opleverde.

Zandwinning

Niet iedereen is er altijd van overtuigd geweest dat deze heuvel een belangrijk historisch monument is. In de eerste helft van de twintigste eeuw vonden er afgravingen plaats, niet voor historisch onderzoek, maar simpelweg voor zandwinning. Dit zorgde voor grote woede onder liefhebbers van de historie van Drenthe. De noodklok werd geluid en er werden maatregelen van de overheid geëist. Pas vele decennia later kregen de historici uiteindelijk hun zin en werd de Klinkenberg een beschermd monument. Als gevolg van de afgravingen voor zandwinning, is de Klinkenberg sindsdien echter duidelijk minder groot en minder indrukwekkend dan hij voorheen was. En daarnaast is het vanzelfsprekend ook voor altijd onduidelijk hoeveel belangrijk historisch materiaal er door die zandafgravingen verloren is gegaan.

Resultaten

In de jaren negentig en aan het begin van de 21e eeuw zijn er diverse onderzoeken uitgevoerd bij de Klinkenberg. Het oorspronkelijke mottekasteel moet uit twee delen hebben bestaan. De heuvel van de hoofdburcht had een diameter van 45-47 meter. Daarvoor lag de heuvel van de voorburcht, die waarschijnlijk 55 bij 23 meter was. De gracht om de motte had een breedte die waarschijnlijk varieerde van 7,5 tot 15 meter.

Hoewel er geen twijfel over is dat de Klinkenberg kunstmatig aangelegd is en het ook helemaal de vorm heeft van een mottekasteel, blijft het een raadsel, in hoeverre er op deze plek daadwerkelijk ooit een bouwwerk heeft gestaan dat men een kasteel zou kunnen noemen. Er zijn namelijk in de grond opvallend weinig materialen aangetroffen die men als bouwmateriaal voor een burcht zou kunnen beschouwen.

Houten gebouw?

Mogelijk heeft er ooit een kleine houten burcht of een houten toren op de Klinkenberg gestaan, maar zijn de eigenaren daarvan inderdaad, zoals uit verschillende volksverhalen blijkt, weggejaagd voordat ze er een groter kasteel van hebben kunnen maken. Ook zou het kunnen dat op deze plek een ander soort houten gebouw stond, dat slechts incidenteel door de eigenaar werd gebruikt, bijvoorbeeld tijdens oorlogvoering of misschien bij jachtpartijen. In ieder geval lijkt niets erop te wijzen dat de Klinkenberg ooit lang en intensief bewoond is.

Datering

Tot het weinige belangrijke materiaal dat men bij opgravingen heeft aangetroffen, behoren een kruisboog, enkele pijlpunten, en diverse houten palen en planken. Op één van de palen heeft men onderzoek kunnen doen, waaruit bleek dat de boom die gebruikt werd voor het fabriceren van die paal waarschijnlijk rond het jaar 1239 werd gekapt.

Mottekasteel

Wat is eigenlijk precies een mottekasteel of motteversterking? Het woord motte is afgeleid van het Latijnse woord 'mota' (heuvel). Motteversterkingen werden van de 11e tot en met de 13e eeuw veelvuldig gebouwd in allerlei streken van Europa. Het waren doorgaans militair-strategische bouwwerken; ze werden gebouwd op deels of geheel kunstmatige heuvels. Men kon zo'n motteversterking wanneer dat nodig was (bijvoorbeeld in tijden van oorlog) zeer snel bouwen, met vooral zand en hout als bouwmateriaal. In een latere fase kon men op die motteheuvel eventueel verder bouwen aan de burcht, waarbij men het dan bijvoorbeeld uitbouwde tot een stenen kasteel, dat bedoeld was voor permanente vestiging op die plek. Bij de Klinkenberg (en veel andere Nederlandse motteversterkingen) is dat laatste echter niet geschied. Een bekend Drents voorbeeld van een motteversterking die uiteindelijk wel tot een stenen kasteel is uitgebouwd, is het kasteel van Coevorden. De grootste motteheuvel van Nederland is het Gelderse Montferland. Het kasteel dat daarop stond is echter al eeuwen geleden afgebroken.

Motteversterkingen in Nederland en Drenthe

Volgens een inventarisatie die begin jaren tachtig is gedaan, zijn er in Nederland zeker 83 motteversterkingen gevonden. Daarnaast zijn er minstens 240 locaties waar voldoende aanwijzingen zijn om te veronderstellen dat daar waarschijnlijk vroeger ook een motteversterking was. De Klinkenberg behoort dus tot die tweede groep. Een andere Drentse locatie die tot die tweede groep behoort is Borgbarchien. Verder is in Drenthe mogelijk ook de Wittesheuvel bij Wittelte een motte.

Locatie: Gees

Motte de Klinkenberg bevindt zich aan de Geeserstroom en aan de Muzelweg. Dit is nabij het Geeser Veld en de Goringdijk, aan de westkant van het dorp Gees. Het dorp ligt in de provincie Drenthe en in de gemeente Coevorden. Gees is een esdorp en telt anno 2020 circa 600 inwoners. Oorspronkelijk zou dit dorp 'Gies' hebben geheten, wat betekent 'onvruchtbaar'. Gees ligt namelijk op een zandheuvel en dit gebied was van nature inderdaad niet erg vruchtbaar. De oudste bron waarin het dorp wordt vermeld is een oorkonde uit het jaar 1208.