Nepnieuws is van alle tijden

Nepnieuws lijkt zijn intrede te hebben gedaan sinds de komst van de sociale media. Hoewel ‘nieuws’ door moderne toepassingen veel sneller te verspreiden is, komt dit al veel langer voor. Al eeuwenlang proberen mensen elkaar te misleiden met non-facts. Dit kan vanuit diverse intenties plaatsvinden. Denk hierbij aan roddelbladen, berichtgeving om de beurs te beïnvloeden of gewoon voor eigen plezier en/of dat van anderen. De 1-april grap is in feite ook een vorm van nepnieuws. Wat is nepnieuws eigenlijk? Een algemeen erkende definitie is er niet. Je kunt in ieder geval stellen dat het gaat om berichtgeving die valt te weerleggen met aantoonbare feiten. Als gemene deler hebben de berichten dat de verspreider op de hoogte was van het gegeven dat die niet op feiten zijn gebaseerd. Het woord 'nep' is afkomstig uit de dieventaal. Vanaf 1937 vinden we het werkwoord 'neppen' in de betekenis van iemand in de maling nemen.

Een zak met hoofdhuiden, een poging tot manipulatie

In 1782 maakte Benjamin Franklin een fake exemplaar van de Boston Newspaper. In dit artikel werd melding gemaakt van ontdekkingen die soldaten hadden gedaan. Het ging om zakken die naast geld en goederen ook hoofdhuiden van soldaten en burgers bevatten. De zakken waren afkomstig van Indianen en bestemd voor Koning George III van Engeland. Er was een brief bijgesloten waarin de Indianen de koning vraagden om de inhoud te accepteren als teken van vriendschap en loyaliteit. Franklin stuurde de nepkrant naar een vriend die het op zijn beurt ook weer doorstuurde. Hoewel er tekenen waren dat het niet om een echte krant ging, het lettertype week bijvoorbeeld af, ging het nieuws als een lopend vuurtje. Uiteindelijk werd het zelfs in echte kranten opgenomen. Met dit verhaal probeerde men de ‘verdorvenheid’ van de originele inwoners van de net gestichte Verenigde Staten aan te tonen. De schrijver had dus duidelijk de intentie om de lezers te misleiden. Hoewel hij zich vermoedelijk niet bewust was van de uitwerking hiervan kan dit artikel onder nepnieuws worden geschaard.

Leven op de maan, klassiek voorbeeld van nepnieuws

In 1835 publiceerde de New York Sun, een penny press krant, een verhaal over mogelijk leven op de maan. Sir John Herschel, een bekende Britse Astronoom, had een aantal nieuwe verschijnselen waargenomen in de ruimte met behulp van een enorme telescoop. Het hoogtepunt van deze artikelen was de ontdekking van verschillende dieren en gevleugelde mensachtigen op de maan. Gedurende enkele weken leek men de hoax te geloven. Herschel, die niet meegewerkt had aan het artikel, vond het aanvankelijk amusant maar raakte geïrriteerd toen mensen serieuze vragen over zijn ‘ontdekkingen’ gingen stellen. In werkelijkheid was het artikel afkomstig van een journalist van de New York Sun. Dit is een klassiek voorbeeld van nepnieuws. Het wordt gebracht als 'waar' terwijl het feitelijk aantoonbaar 'onwaar' is. In deze tijd was de kennis over astronomie veel lager was dan vandaag de dag. Pas na enige weken werd bekend dat dit onzin was. Inmiddels had dit exemplaar van "The Sun", zoals de krant in die tijd genoemd werd, een groot aantal lezers bereikt.

Saturday Night Fever begon als nepverhaal

Wie kent niet de klassieker “Saturday Night Fever”? Niet veel mensen weten dat het verhaal gebaseerd is op een nepbericht. In 1976 publiceerde de Britse journalist Nik Cohn het verhaal “Tribal Rites of the New Saturday Night" in New York Magazine. De hoofdpersoon in dit verhaal was ‘Vincent’, die later model zou staan voor ‘Tony Montero’. Aanvankelijk werd gedacht dat dit een beschrijving was van de daadwerkelijke belevenissen van ‘Vincent’. Cohn verkocht de rechten voor tienduizenden dollars. Pas 20 jaar na het uitbrengen van de film bekende hij dat er nooit een 'Vincent' had bestaan en de gebeurtenissen zelf verzonnen had. Hij bracht het als werkelijke rapportage waardoor het allemaal 'echt' leek. Cohn had zich pas recent gevestigd in de VS zodat hij de gebeurtenissen onmogelijk waargenomen kon hebben. Of het hier om nepnieuws gaat is in dit geval wat minder duidelijk te stellen. Door er niet bij te vermelden dat het om een fictief verhaal ging liet de schrijver dit aan de interpretatie van de lezer over.

Exploderende brandstoftanks, het gecreëerde nepnieuws

In 1992 bracht het Amerikaanse nieuwsprogramma Dateline NBC nieuws over exploderende brandstoftanks van General Motors’ pickup trucks. Om dit aan te tonen liet men een filmpje zien waarin een truck explodeerde na een opzettelijke botsing met een personenauto. Dateline liet ook een ‘deskundige’ aan het woord om de bevinding kracht bij te zetten. GM, die inmiddels vele schadeclaims had ontvangen, liet een onderzoek uitvoeren. De betreffende ontploffing bleek gesimuleerd door middel van explosieven. Daarnaast bleek de brandstoftank nog intact en qua robuustheid niet onder te doen voor vergelijkbare modellen. Dateline bood uiteindelijk excuses aan tijdens in de eigen zendtijd. Dit mede omdat GM alle reclameboodschappen op NBC had stopgezet. De verantwoordelijke producers werden ontslagen. Dit is een voorbeeld van nepnieuws waarin niet alleen een onjuiste werkelijkheid wordt gesuggereerd, maar ook nog eens gecreëerd. Doordat het feit aantoonbaar lijkt, is de kans op aanname beduidend groter.

Oorlog in Irak, berichtgeving vanuit een overheid

In 2002 werd nieuws over het bewind van de president van Irak, Saddam Hoessein, in de wereld gebracht. De berichtgeving was primair afkomstig van de toenmalige Amerikaanse regering van George W. Bush. Zo zou de toenmalige leider van Irak banden hebben met Al Queda en derhalve medeverantwoordelijk zijn voor de aanslagen op 11-09-2001. Het land zou ook massavernietigingswapens in zijn bezit hebben. De aanname van deze feiten zorgde aanvankelijk voor een groot draagvlak voor de aanval op Irak. Nadat de Amerikanen en enkele bondgenoten het land hadden veroverd bleken er geen massavernietingswapens aanwezig te zijn. Ook bleek er geen enkel verband te bestaan tussen Hoessein en Al Queda. Het komt vaker voor dat regeringen onjuist berichten in de wereld brengen. Er was voor aanvang van de oorlog geen algemene consensus over de aanleidingen maar door de recente aanslagen kreeg de Bush-regering bij velen het voordeel van de twijfel. Toch past dit ook in het kader van nepnieuws omdat de berichtgeving te weerleggen bleek met aantoonbare feiten. De verstrekker van het nieuws heeft in het meest gunstige geval wellicht niet gepoogd zijn ontvangers te misleiden, maar tenminste wel te beïnvloeden. De aannames konden ook voor de oorlog maar zeer summier worden onderbouwd.

Jacobse en Van Es, satire als onbedoeld nepnieuws

In 1978 maakt Tedje van Es en F. Jacobse voor het eerst hun opwachting in het programma van Van Kooten en De Bie. Eerst als louche verkopers en vertegenwoordigers van ‘de vrije jongens’. In 1979 richten zij de Tegenpartij op. Deze partij hield er populistische standpunten op na als ‘Geen gezeik, iedereen rijk' en 'Nederland voor de Nederlanders’. Hoewel het overduidelijk om Van Kooten en De Bie ging leken sommige mensen te geloven dat de Tegenpartij een echte partij was waarop men kon stemmen. De partij kwam zelfs terug in de peilingen. Hierop besloten Van Kooten en De Bie het fictieve duo te laten sterven. Tijdens een lange uitzending werd verslag gedaan van een couppoging die ontaarde in een schietpartij waarbij Jacobse en Van Es het leven lieten. Later werden de vrije jongens weer tot leven gewekt maar niet meer als vertegenwoordigers van de tegenpartij. Dit is dus een voorbeeld waarbij de berichtgever niet de intentie had om te misleiden maar door de interpretatie van sommige kijkers toch als vorm van nepnieuws kan worden gezien.