Het begin van de Romeinse keizertijd

Rond het jaar 220 was Italië (de Romeinse macht had zich uitgebreid over het hele schiereiland) in conflict met Carthago, de Afrikaanse grootmacht aan de andere kant van de Middellandse Zee. Hannibal trok over de Alpen en vormde een dodelijke bedreiging. Hij werd verslagen door de Romein Scipio.

De machtige generaals

Het optreden van deze Scipio luidde voor de Romeinen een andere manier van ‘omgaan met het leger’ in: streden de soldaten tot dat moment voor Rome, vanaf Scipio streden ze voor hun generaal. Hij was degene die hun belangen behartigde en voor hen opkwam, zij waren loyaal aan hem. Deze relatie heeft alles te maken met het diepingewortelde systeem van de patronus en zijn clientes: De beschermheer beschermt en helpt, de client werkt en steunt. Scipio fungeerde dus als een soort ‘super-patronus’ voor een heel leger van clientes. Zo’n trouw leger lijkt leuk, maar bleek steeds vaker een bedreiging te vormen voor de staat als geheel. Elke generaal kon met zijn leger afdwingen wat hij maar wilde. De Senaat verloor steeds meer macht. Deze gevaarlijke situatie leidde in de eerste eeuw voor Christus tot een reeks zeer bloedige burgeroorlogen, waarbij achtereenvolgens de generaals Marius en Sulla en later Pompeius en Caesar de degens met elkaar kruisten. Voor de bevolking was de situatie niet minder dan rampzalig: als de ene generaal aan de winnende hand was, werden de aanhangers van de andere op de ‘proscriptielijsten’ gezet, wat betekende dat ze moesten worden geëxecuteerd. Won de ander dan gebeurde hetzelfde, maar dan omgekeerd.

Degene die hier voorlopig een einde aan wist te maken was Gaius Julius Caesar. Deze man die zijn afkomst terugleidde tot de godin Venus en de eerste stichters van Rome wist zijn rivaal Pompeius te verslaan. Hij had dus de vrije hand, maar om de situatie definitief op orde te brengen liet hij zich benoemen tot ‘dictator perpetuus’, dictator voor het leven. Nou was de functie van dictator niet nieuw: in tijden van extreme crisis had tijdens de Republiek één man gedurende zes maanden orde op zaken kunnen brengen: gedurende dat halve jaar was er dus één dictator ipv twee consuls. Maar perpetuus? Dat was tegen alles wat Romeins en Republikeins was.

In die tijd was er een afstammeling van de Brutus uit het begin van deze aantekening, ook Brutus geheten. De druk op deze hooggeboren jongeman om de taak die hem als het ware genetisch was ingegeven uit te voeren werd steeds groter: ‘Verdrijf de tiran, zoals die andere Brutus dat ooit had gedaan!’. Op 15 maart van het jaar 44 vC. heeft Brutus met zijn samenzweerders gehoor gegeven aan deze oproep: Caesar werd vermoord in het theater van Pompeius, zijn voormalige tegenstander.

Hoe ging het daarna verder?

Caesar had een helper, Marcus Antonius, en iedereen dacht dat hij een goede kans maakte de opvolger van Caesar te worden. Caesar bleek ook een testament te hebben: daarin werd Caesars jonge neef Octavianus geadopteerd (postuum dus) en daarmee in feite tot opvolger aangewezen. Maar hij was nog zo jong! Na flink wat verwikkelingen besloten de beide rivalen de invloedssferen te verdelen: Marcus Antonius kreeg Egypte, de graanschuur van het Romeinse Rijk, Octavianus Caesar (zoals hij niet naliet zich te noemen, hij was nu tenslotte de zoon van de vermoorde Caesar en had diens naam dus geërfd) ‘kreeg’ Italië. Op dit moment bleek de grootste kracht van de jonge Octavianus: de geesten van de mensen bewerken, propaganda! Hij wist Marcus Antonius en diens geliefde zodanig effectief af te schilderen als een stel verwijfde, on-Romeinse, oosterse potentaten, dat niemand meer geloofde in deze twee aan het hoofd van de stoere Romeinse Staat. De zeeslag bij Actium in 31 vC. (een stadje aan de Griekse westkust) tussen de troepen van Octavianus, aangevoerd door diens adjudant Marcus Agrippa, en Marcus Antonius en Cleopatra eindigde in een dramatische nederlaag voor de laatste twee. Zelfmoord was het enige dat hun restte...

Octavianus heeft dus uiteindelijk de vreselijke situatie van de burgeroorlogen definitief weten te beëindigen. Men was hem dankbaar daarvoor, maar hij was niet zo dom om dezelfde fouten te maken als zijn adoptievader vóór hem. Had die laatste zich dictator perpetuus genoemd en daarvoor betaald met zijn leven, Octavianus liet zich princeps noemen, traditioneel degene die in de Senaat als eerste (primus) het woord mag nemen (capere). Dus meer iemand die onder gelijken het voortouw neemt dan een heerser. Dit om de schijn van koninklijk macht te vermijden. Naar deze instelling van Octavianus wordt de regeringsperiode van de eerste keizers ook het principaat genoemd. In werkelijkheid hadden we vanaf Octavianus wel degelijk te maken met keizers, Caesares. Alleen Gaius Julius heette wel Caesar, maar was het niet. (Hij had wel de naam Caesar, maar niet de functie, vanaf Octavianus werd de naam Caesar ook een functie). Octacianus en zijn directe opvolgers heetten Caesar en waren Caesar.

Om te zorgen dat hij wel ongestoord zijn invloed mocht blijven uitoefenen nam hij wel de tribunicia potestas op zich, voor altijd. Aangeklaagd mocht hij dus niet worden. In feite was dit de basis van zijn macht. Het klonk beter dan dictator perpetuus, maar het kwam uiteindelijk op hetzelfde neer. Alleen de mensen vonden het niet zo erg....

Dankbaar als ze waren verleende ze Octavianus op een geven moment ook de titel ‘Augustus’. Meestal wordt dit vertaald met ‘Verhevene’, maar het woord heeft veel meer te maken met augēre, vergroten, vermeerderen. Augustus betekent dus eigenlijk ‘Hij die alles laat vermeerden’, ‘hij die alles: gewassen, voorspoed, welvaart laat groeien’. Octavianus werd dus gezien als iemand die verantwoordelijk was voor de voorspoed in de staat. Net als de koningen van vroeger.

De keizertijd heeft het lang uitgehouden: Pas rond AD 450 was het Romeinse Rijk zo verzwakt dat het eigenlijk ophield te bestaan. Tot die tijd heeft de Senaat nog gefunctioneerd, maar een Republiek werd het nooit meer. Het waren de Caesares en de Augusti die de macht hadden....