Contracten in Mesopotamië

Mesopotamiërs regelden bijzonder veel zaken per contract. Dat konden zij op een veilige manier doen door de kleitabletten waarop ze schreven. Documenten van klei kun je met behulp van een envelop gemakkelijk fraudebestendig bewaren. Het contract had dan ook een hoge mate van rechtsgeldigheid. Vanwege de duurzaamheid van kleitabletten zijn veel van deze overeenkomsten teruggevonden door archeologen. Vandaar dat er het nodige bekend is over de inhoud van Mesopotamische contracten. Artikelindeling (interne links)

• Contracten en het ontstaan van het schrift
• Contracten op kleitabletten
• Contracten in Mesopotamië
• Financiële en handelscontracten
• Contracten voor grondbezit
• Huwelijkscontracten

Contracten en het ontstaan van het schrift

Het eerste schrift in de vorm van het spijkerschrift is ontstaan uit de behoefte van de vroege Mesopotamische mens om contracten op te stellen. Men hield al wel een eenvoudige boekhouding bij met eerst symbolen en later een beeldschrift. Door het groeien van de handel kreeg men echter in toenemende mate behoefte aan het opstellen van contracten. Daartoe bleek het beeldschrift uiteindelijk niet toereikend, waardoor de Sumeriërs rond 3000 v. Chr. het spijkerschrift hebben ontwikkeld.

Hierna kon men aanzienlijk sneller documenten opstellen dan voorheen. Dat zorgde voor een wisselwerking waarbij de verdere ontwikkeling van het schrift en de behoefte aan zakelijke overeenkomsten elkaar stimuleerden. In toenemende mate werd een officiële overeenkomst ook door de wet geëist.
Hoeveel andere toepassingen er later ook kwamen voor het schrift en het kleitablet, contracten zouden altijd het belangrijkste werk voor de Mesopotamische schrijvers blijven.

Contracten op kleitabletten

Alle mogelijke zakelijke en financiële transacties werden officieel op een kleitablet bevestigd en vereeuwigd. Daarbij diende het contract te worden ondertekend met de unieke rolzegels van alle betrokken partijen en bij voorkeur bevestigd door getuigen. (Lees hier meer over rolzegels)
In de praktijk werd er soms ook een tweede tablet gemaakt, voor iedere partij één. Meestal was een enkel tablet, dat centraal werd bewaard, echter voldoende.

Extra beveiliging door de enveloppe

Om vervalsingen te voorkomen kregen overeenkomsten een envelop van klei. Dit was een groter, afgeplat stuk klei van ongeveer een centimeter dik dat om het tablet heen werd gevouwen. Omdat klei krimpt als het droogt, diende dit te gebeuren bij een nog ongedroogd tablet. Anders brak de envelop terwijl hij zelf droogde. De envelop beleef trouwens niet aan het nog het natte origineel kleven.

Op de envelop schreef men het hele document opnieuw, incusief ondertekeningen. Zo wist men precies wat de inhoud was, zonder deze nog te hoeven controleren. In het dagelijkse gebruik had men dan genoeg aan de envelop. Alleen in gevallen van onenigheid kon een rechter deze verwijderen om het originele document te bekijken.
Deze methode was bijzonder fraudebestendig. Het was niet mogelijk bij het orgineel te komen zonder de, inmiddels uitgeharde, envelop kapot te maken. Een nieuwe envelop maken was ook niet mogelijk omdat dan de rolzegels van de andere partij en de juiste getuigen zouden ontbreken en omdat het sowieso niet mogelijk was een nieuwe enveloppe om een reeds gedroogd tablet heen te vouwen.

Contracten in Mesopotamië

Door al deze ontwikkelingen werd het contract razend populair onder de Mesopotamische volkeren. Allerhande zaken, vermoedelijk veel meer dan bij ons, werden per contract geregeld.
Dat begon logischerwijs bij de uitvinders van het spijkerschrift, de Sumeriërs. De Babyloniërs, die veel van de Sumeriërs overnamen, zouden het voorbeeld vol overgave volgen. Ook andere volken als de Akkadiërs en de Assyriërs hadden al snel manden vol contracten opgeslagen. Later zou deze gewoonte zich samen met het kleitablet en bijbehorende spijkerschrift over andere delen van het Midden-Oosten verspreidden.

Onder al deze contracten kwamen bepaalde typen beduidend vaker voor dan andere. Dat waren handelscontracten, financiële contracten als hypotheken en leningen, contracten die te maken hadden met grondbezit en huwelijkscontracten. Hieronder volgt een toelichting op deze overeenkomsten.

Financiële en handelscontracten

Financiële en handelscontracten waren in het oude Mesopotamië aan de orde van de dag, zeker in de stedelijke gebieden. Iedereen kon voor het opstellen van een zakelijk contract terecht bij de poorten van een stad, waar gemeentelijke schrijvers aanwezig waren die men kon inhuren. Stadspoorten golden destijds als belangrijke centra waar dagelijks veel mensen bijeenkwamen, bijvoorbeeld voor het vernemen van het laatste nieuws. Het was dus een voor de hand liggende plaats om handelspartners te ontmoeten.

Een ander belangrijke plaats voor het afsluiten van contracten was de tempel. Dat was niet alleen omdat er veel schrijvers aanwezig waren in de tempel, maar ook omdat deze vaak een van de betrokken handelspartijen was. De tempel fungeerde bijvoorbeeld regelmatig als een soort van bank.

Mesopotamische handelshuizen

In latere tijden waren er in bloeiende steden als Babylon en Ninevé ook handelshuizen gevestigd. Dat waren meestal familiebedrijven.
Vaak investeerden derden, behalve de tempel was dat niet zelden het koninklijke paleis, kapitaal in dergelijke handelshuizen. Daarvoor wilden zij dan wel een waarborg terug van de eigenaar, welke ook expliciet werd vastgelegd in het contract. Wanneer er sprake was van een lening, was een dergelijke waarborg essentieel en vaak niet misselijk ook.
Soms gaven handelaren hun hele bezit in onderpand, inclusief hun vrouw en kinderen. Als iemand zijn schulden niet kon betalen, werd zijn bezit gevorderd en werden zijn familieleden verkocht als slaven. Indien nodig werd de man zelf ook verkocht als slaaf.

Boeren in geldnood

Boeren konden zichzelf en/of hun familieleden ook belenen als ze in zwaar weer geraakten. Feitelijk was dat een verkapte vorm van slavernij, want de kans was gering dat de boer de lening ooit terug kon betalen.
Soms ook verkochten boeren hun dochters aan landeigenaren. Die konden zo'n meisje vervolgens als vriendendienst uithuwelijken aan iemand van hun eigen keuze. Alleen werd een huwelijk met een slaaf contractueel meestal uitgesloten.

Contracten voor grondbezit

Mesopotamië was primair een agrarische maatschappij, waardoor grond een erg belangrijk bezit was. Het inkomen van de eigenaar kwam uit landbouwoverschotten die werden behaald. Hoe meer landbouwgrond, hoe meer kans op overschotten, hoe meer inkomen. Daarom maakten landerijen vaak onderdeel uit van de betaling of het loon dat mensen kregen voor het leveren van bepaalde diensten.
Om allerlei gedoe te voorkomen was het van belang dat nauwkeurig werd vastgelegd in een contract wie er precies welk stuk land in eigendom had of kreeg. In bepaalde gevallen werden de grenzen van landgoederen op een kaart vastgelegd.

Kleine boeren en hun land

Om te zorgen dat kleine boeren niet machteloos hoefden toe te zien hoe hun land verdween in de handen van grootgrondbezitters, was het voor hen bij wet verboden land te verkopen. Helaas werkte dat maar matig. Men wist deze wet op drie manieren te ontduiken:

• De boer 'adopteerde' de grootgrondbezitter als zoon, waardoor deze erfgenaam werden van de grond. Adoptie was iets dat in die tijd gemakkelijk ging en veel vaker voorkwam dan tegenwoordig. In ruil voor het erfrecht kreeg de boer een pensioen toegekend. Meestal pakte dat echter slecht voor hem uit, omdat hij hierdoor financieel afhankelijk werden van de grootgrondbezitter.
• Men kon ook een soort van hypotheek op het land nemen. De 'rente' op deze hypotheek bestond uit de opbrengst van het land. Door dit systeem had de boer echter geen eigen inkomsten, waardoor hij zijn schulden nooit kon afbetalen. Dit kan men dus met recht een wurgcontract noemen.
• Het was wettelijk wél toegestaan om het ene stuk land te ruilen tegen een ander stuk land, mits het verschil in waarde werd bijbetaald door de bevoordeelde partij. Dit kon dus toch leiden tot het verkapt aankopen van goede grond door grootgrondbezitters. Dit gebeurde met name als de oogst mislukt was, omdat het dan voor veel boeren de enige manier was om het hoofd boven water te houden.

Huwelijkscontracten

Lange tijd kwam trouwen in Mesopotamië neer op het afsluiten van een huwelijkscontract. Zonder contract had de verbintenis geen rechtsgeldigheid.

Het huwelijkscontract was van belang om de positie van de vrouw te bepalen. Voor hun huwelijk waren vrouwen bezit van hun vader. Dat betekende dat hij hen als slaaf of als echtgenote kon verkopen als hij zicht daartoe genoodzaakt zag. Na het huwelijk werd de vrouw bezit van haar echtgenoot. Het was dus nodig dat deze 'overdracht' officieel vast kwam te liggen.

Opmerkelijk genoeg behielden vrouwen ondanks deze laagwaardige positie toch dezelfde burgerrechten als mannen. Ze konden zelf allerlei transacties verrichten, hadden hun eigen rolzegel en werden als volledig handelsbekwaam gezien. Zelfs slavinnen verloren niet al hun rechten en behielden verschillende bevoegdheden. Ook bleven ze hun eigen rolzegels bezitten om handtekeningen mee te zetten.

Welgestelde vrouwen lieten extra rechten vastleggen in hun huwelijkscontract. Vaak betroffen dit bepalingen over het krijgen van kinderen en wat er geregeld werd als dit niet lukte. Als er kinderen kwamen mocht de man geen tweede vrouw nemen, maar de kinderloze echtgenoot kreeg de dienstbode aangeboden als een soort van draagmoeder. De kinderen van deze dienstbode kregen dan een volwaardige, wettelijke status.

Ook de erfenis werd geregeld via het huwelijkscontract. In het contract kwamen bepalingen over de erfrechten van de echtgenote alsmede die van de kinderen die zij ter wereld zou brengen.

Indien de heer des huizes als eerste kwam te overlijden ging de erfenis meestal in zijn geheel naar de echtgenote. Dat betekende dat de weduwe het recht kreeg om per testament te bepalen hoe alle bezittingen na hààr dood verdeeld zouden worden onder de kinderen. Daarbij kon ze hen ook onterven. De betreffende kinderen hadden dan ook alle reden om hun moeder voortaan goed te behandelen.

Lees verder

• Tempels van Babylon
• Schrijven op kleitabletten, van hompje tot bibliotheek
• Geschiedenis van het spijkerschrift