Barthelomeüsnacht

Religie heeft door de vele jaren van de geschiedenis heen vele slachtoffers gemaakt. In de zestiende eeuw kreeg het katholicisme te maken met een opponent, en daar wist zij zich niet goed raad mee. Binnen Europa heerste verdeeldheid, elk land pakte de problemen op een eigen manier aan. In Frankrijk werd het een lang touwtrekken, tot het drama van 1572. Wat gebeurde er in de Bartholomeüsnacht (of de Parijse bloedbruiloft) en wat was de aanleiding ertoe? “Wat u niet wil dat u geschiedt…”
De Parijse Bloedbruiloft: Een onderwerp dat onbekend is gebleven voor veel mensen, terwijl het toch een flinke stempel heeft gedrukt op de geschiedenis van Frankrijk, dan wel Europa. Door de tegenstelling tussen het Franse koningshuis en het Franse volk te benaderen, zal ik proberen een duidelijk beeld te schetsen en zo op het antwoord van de hoofdvraag te komen.

Onderdrukking

Al voor 1560 waren er Lutherse en protestantse gemeenschappen gevestigd in Frankrijk. Koning Frans I vreesde voor opstanden en had het bevel gegeven alle ketters ten dood te brengen. Hier werd weliswaar wel gehoor aan gegeven, maar omdat het niet systematisch gebeurde, had het geen verstrekkende gevolgen. Toch was de toon gezet, iedereen met een ander geloof werd als een potentiële vijand voor de regerend vorst gezien.

Hendrik II (koning van Frankrijk van 1547 tot 1559) vaardigde decreten uit tegen de protestanten, die desondanks in aantal toenamen. Die toename valt te verklaren door de komst van het Calvinisme, wat de Fransen meer aansprak dan de stroming van Luther. Vooral de adel voelt zich aangetrokken tot het Calvinisme, vooral omdat zij zich af kon zetten tegen de monarch en nu tevens haar eigen belangen na kon jagen. Ook onder de middenklasse vond het protestantisme veel volgelingen. Koeningsberger ziet hierin de kans voor het volk om hun onvrede te tonen over het beleid van het vorstenhuis, hetgeen beaamd kan worden omdat het volk zich uit onvrede vaker tegen het koningshuis heeft afgezet.

Vlak voor zijn dood zette Hendrik een grootscheepse campagne op om deze omwenteling een halt toe te roepen; hij zag de protestanten als een groot gevaar voor de nationale eendracht. Het feit dat de Hugenoten ook nog de steun kregen van de Bourbons, maakte hen nogal veel gevaarlijker voor Hendrik, omdat zij zich nu ook op politiek vlak konden begeven. Vervolgens sloeg het protestantisme ook bij de onderklassen aan, omdat zij zo uiting wilden geven aan de onvrede over de prijsstijgingen. Maar voordat Hendrik zijn campagne kon starten, stierf hij.

Gebroeders De Guise

Het Franse hof had naast de banden met de Paus nog een goede reden om trouwe te blijven aan het Katholicisme. Maria Stuart, de echtgenote van Frans II en het lievelingetje van het Franse hof was de koningin van Schotland, maar volgens de katholieke kerk behoorde de troon van Engeland haar ook toe. Onder het regentschap van Frans II kwam het bestuur van het land van op de schouders van de broeders De Guise, die verguisd en geprezen werden. Zij ontzetten edelen uit hun functies die ontevredenheid publiekelijk naar buiten brachten en zij namen tevens opnieuw het zwaard op tegen de Hugenoten.

Dit valt niet overal in goede aarde en in maart 1560 neemt de Hugenoot De la Renaudie het heft in handen. Hij organiseert een verzetsgroep die de koning wil ontvoeren om hem vervolgens te dwingen de gebroeders De Guise af te zetten. De plannen lekken uit en de ontvoering mislukt: De la Renaudie wordt omgebracht, de andere leden worden berecht.

Het beleid van Frans II wordt een bewind van wanorde en wantrouwen: Hugenoten plunderen kloosters en kerken; katholieken bestelen en vermoorden Hugenoten. De gevangenissen van Frankrijk raken vol met mensen die een geloof aanhangen.

Michel de L’Hôpital

In 1560 gaat het roer rigoureus om. Frans II sterft en zijn vrouw besluit een nieuwe kanselier in te stellen en daarmee de gebroeders De Guise te passeren. De nieuwe kanselier in Michel de L’Hôpital en deze roept op tot vreedzaamheid en verdraagzaamheid. Hij doet concessies aan de Hugenoten en aan de Katholieken en legt de schuld van de kwesties bij de definities (‘we zijn allemaal christen’). In 1562 vaardigt hij een edict uit waarin staat dat de Hugenoten alle kerkelijke bezittingen die zij buitgemaakt hadden, terug moeten geven. Daarvoor in ruil mogen zij op aangewezen plaatsen hun godsdienst in het openbaar belijden. Dit edict was de eerste erkenning van een godsdienstige activiteit in Frankrijk buiten het katholicisme om.

In 1562 gaat het echter wederom fout: in Wassy (Champagne/ Frankrijk) is een groep van vijfhonderd Hugenoten samengekomen om te vergaderen. Wanneer hertog De Guise daar achterkomt, beveelt hij de Hugenoten het pand te verlaten, hetgeen zij weigeren. In de slachtpartij die daarop volgt worden (waarschijnlijk) alle vijfhonderd gevolgen omgebracht. Dit wordt vaak gezien als het ware begin van de godsdienstoorlogen in Frankrijk.

In 1570 wordt de Eeuwige Vrede opgetekend in Saint-Germain. Hierin wordt bepaal dat de Hugenoten een beperkte vorm van godsdienstvrijheid krijgen. Dit bleek echter van zeer korte duur.

De Bartholomeüsnacht

Dan komt de sleutelfiguur in beeld: Gaspard de Coligny, admiraal van Frankrijk (gelijk aan de rang van een hofmaarschalk). De Coligny adviseert Karel IX, die op de troon is gekomen nadat De L’Hôpital is afgezet omdat de situatie bleef escaleren, ten strijde te trekken tegen Spanje en de Nederlanden te bevrijden, zodat Karel later Vlaanderen bij Frankrijk in kan lijven. Karel neemt de raad aan.

Op 22 augustus 1572 worden twee schoten afgevuurd op De Coligny, beide kogels raken zijn arm, maar hij overleeft de aanslag. Op 23 augustus, een dag later, krijgt koning Karel IX het bericht dat de aanslag gepleegd is door de gebroeders De Guise, maar wat nog veel erger is: zijn moeder heeft er opdracht toe gegeven omdat zij De Coligny verdacht van hoogverraad. Nu raakte Karel van zijn à propos, maar de acties waren goed voorbereid. Want op hetzelfde moment stormden leden van de raad binnen om een handtekening te krijgen voor het plan waarmee de Hugenoten uitgeroeid moesten worden. Aanvankelijk weigerde Karel, maar onder de druk van zijn moeder zette hij zijn handtekening onder één van de zwaarste dagen uit de Franse geschiedenis.

De nacht van 23 op 24 augustus 1572 vallen de gebroeders De Guise het huis van De Coligny binnen en brengen hem om. Door de rest van de stad worden Hugenoten kil om het leven gebracht, verbrand of verdronken, aan de hand van lijsten die zijn opgesteld om het plan volledig en nauwkeurig te maken. De razzia is compleet door het feit dat stadspoorten gesloten zijn, alle Katholieken bewapend zijn en er verscheidene versterkingen opgesteld staan in stadswijken. De nacht zou de geschiedenis in gaan als de Bartholomeüsnacht, of de Parijse Bloedbruiloft.

De dagen na de Bartholomeüsnacht kregen de stadhouders door heel Frankrijk het bevel de belangrijkste Calvinisten om te brengen. Tevens werden alle Hugenoten per direct van al hun rechten ontdaan, zij werden ketters en illegaal. In deze periode vonden tussen de achtduizend en tienduizend mensen de dood vanwege hun geloof.

Conclusie

Samenvattend kan gesteld worden dat de Bartholomeüsnacht een absoluut dieptepunt was van de godsdienstoorlogen in Parijs, met de moord op admiraal De Coligny en duizenden anderen Hugenoten. De aanleiding was het conflict tussen het katholicisme en het protestantisme. Het oude geloof heette het nieuwe niet bepaald welkom en een touwtrekken vond plaats in het Franse Hof, waar onder Catharina vele slachtoffers zijn gemaakt. Velen trachtten het tij te keren, al bleek het naderend onheil zo goed als onvermijdelijk. Al met al is de Bartholomeüsnacht één van de zwartste bladzijden uit de geschiedenis van Frankrijk, en zeker een van de zwartste bladzijden uit de geschiedenis van het christelijk geloof.