Paracelsus en de signatuurleer

Theophrastus von Hohenheim, bekend onder de naam Paracelsus, wordt gewoonlijk in één adem met de signatuurleer genoemd. Verwonderlijk is dat niet. Zijn optreden deed in die woelige jaren veel stof opwaaien. Hij heeft getracht orde in de zonderlin­ge natuurbeschouwing van zijn tijd te brengen. Dat kon hij doen, doordat in deze periode de botanie vooral in de Duitstalige landen nieuwe impulsen kreeg, nadat eeuwenlang de belangrijke Arabische natuurfilo­sofie, halfbegrepen overgeleverd was. Paracelsus leefde in de tijd van Bock, Brunfels en Fuchs, die in hun kruidboeken preciezer beschrijvin­gen gaven en nauwkeuriger afbeeldingen van kruiden dan in vroegere manuscripten ooit waren vertoond. De kruidboekdrukkunst ligt geheel in de lijn van de huma­nistische Renaissance. Zij droeg het hare bij om het medisch kruid specifiek herkenbaar te maken. Paracel­sus, die tegen veler bedenkingen in zijn lessen ook in de landstaal gaf, publiceerde zijn baanbrekend werk aan het eind van zijn leven.

Perzikkruid

Hij demonstreert de signa­tuurleer aan de hand van Perzikkruid, een van de doodgewoonste 'duizendknopen' van heel Europa. Het is overal te vinden en heel vaak in gezelschap van Zwarte Nachtschade, Vogelmuur, Klein Kruiskruid, Ganzevoet en Melkdistel.
De plant vertoont op haar bladeren dikwijls donkere vlekken, volgens Para­celsus tekenen voor bloeddruppels (vandaar ook de Duitse naam Wasserblut). Wij laten de alchemist even aan het woord: 'Die natur zeichnet ein ietliechs gewechs so von ir aus get zu dem, darzu es gut ist. Darumb wan man erf aren wil, was die natur gezeichnet hat, so sol mans an dem zeichen erkennen was tugend im selbigen sind'. 'De natuur toont in het uiterlijk van elk gewas, waarvoor het goed is. Als men dus te weten wil komen wat de natuur aan vormen vertoont, dient men uit het teken op te maken wat daarin geneeskrachtig werk­zaam is. De signatuur is echter nooit eenvoudig; er zijn drie tekens nodig die de arts moet herkennen: een astronomisch, een vorm- én een geur- of smaakteken.

Paracelsus meer dan signatuurleer

Als Paracelsus het hierbij had gelaten, zou men voor hem alleen nog maar historische belangstelling hebben. Maar hij deed meer. In zekere zin gaf hij de weg aan voor het latere chemische geneesmiddel door zijn po­ging het werkzame bestanddeel uit een plantaardig ex­tract vrij te maken. Hij respecteerde daarbij de eeuwen­oude paden die autoriteiten als Aristoteles en Galenus hadden bewandeld. Hun leer van de vier oerbe­standdelen van de stof, de elementen water, vuur, aar­de, lucht, alsmede de lichaamsvochten, bloed, slijm, zwarte en gele gal, en de vier kwaliteiten warm, koud, nat, droog, vulde Paracelsus aan met zijn theorie van het 5de bestanddeel dat bij genezing de doorslag gaf, de quinta essentia. Deze essentie uit de plant halen, moest de al-chemie doen. De voorloper van de chemie en van de werkzame stoffen in de plant.
Een ander belangrijk inzicht dat hij onderkende en formuleerde is dat giftigheid een kwestie is van doseringen. 'Alle dinge sind gift, und nichts ohne gift. Allein die dosis macht es, dass ein ding kein gift ist'. Dus dat alles giftig of niet giftig kan zijn. Ideeën die nu nog steeds als waardevol worden beschouwd.

Voorbeelden signatuurleer

De signatuurleer was mogelijk een manier om vat te krijgen op de werking van planten. Enkele voorbeelden: Het gele, galkleurige sap van de Stinkende gouw gaf aan dat de plant voor de gal gebruikt kon worden; Bonen zijn niervormig genezen dus nieraandoeningen; het blad van gevlekt longkruid lijkt op een long en de vlekken op longblaasjes; walnoot, waarvan de vorm doet denken aan hersenen in een hersenpan zou goed zijn voor het functioneren van de hersenen.

Paracelsus zelf heeft de aanzet gegeven voor de signatuurleer, maar het zijn anderen die het systeem later uitgewerkt hebben en tot in het absurde doorgedreven. Het is vooral de alchemist Della Porta, die leefde van 1538 tot 1615, die in zijn boek Phytognomonica aan de hand van signaturen het systeem tot in het absurde doorvoerde.

Ook nu flirten we in de fytotherapie nog wel eens met de signatuurleer. Het is iets wat blijkbaar tot de verbeelding spreekt. Zelf kan ik de signatuurleer zeker niet als een exacte wetenschap beschouwen, maar het blijft wel één van de boeiende systemen uit de geschiedenis van de kruidengeneeskunde. Het blijft een mooi verhaal om te vertellen op cursussen en tijdens wandelingen en is ook nuttig als geheugensteuntje. En wie weet zit er toch nog enige waarheid in die vreemde signatuurleer.