De rol van de duivel in de middeleeuwen

Vanuit de middeleeuwen kennen wij vooral de devote toewijding aan god en de angst voor de duivel. Juist deze duivel is interessant uit de middeleeuwen. Hij werd namelijk op allerlei verschillende mogelijke wijzen uitgebeeld; als beleefde kennisrijke man, als monster, of als kluns. Ook waren er allerlei manieren waarop de duivel zich liet zien in de middeleeuwse wereld. Soms was het duidelijk zichtbaar, maar soms kwam de duivel ook verborgen naar voren. Welke rol speelde de duivel nou daadwerkelijk in het leven en het geloof van de middeleeuwse mens?

Middeleeuwse wereld

De wereld van de middeleeuwen was een zeer gestructureerd geheel. Overal werd een systeem aan vast gehangen en alles had ook meerdere lagen. Dit dus in tegenstelling tot de chaos die ons vaak voorgeschoteld wordt uit films. De wereld van de middeleeuwen was niet alleen maar zeer gestructureerd, maar werd ook vooral rondom god en de duivel gesponnen. Juist daar waar de kerk of god geen verklaring voor had, werd automatisch toegeschreven aan de duivel.

Aanwezigheid van de duivel

Men moet zich voorstellen dat de middeleeuwer geloofde dat de duivel overal aanwezig zou kunnen zijn. De aarde zelf was zelfs totaal bedorven door de duivel, alles wat men zag kon aangetast zijn. Sterker nog, de eigen zintuigen konden zelfs overgenomen worden door de duivel. Deze verregaande “macht” van de duivel zorgde voor een angst die de mens vanzelf in de armen van de kerk dreef. Men moet zich dan ook voorstellen dat in die tijd bijna niemand niet geloofde; de ketters uit die tijd waren eerder mensen die niet in Jezus geloofden of juist te erg geloofden dan dat zij daadwerkelijk niet in een god en een duivel geloofden. De enige die voor elkaar zou kunnen krijgen dat iemand god zou ontkennen zou de duivel zijn; daarmee zou hij echter ook zijn eigen bestaan ontkennen, iets dat dus niet zo slim was.

De vormen van de duivel

Oude Germaanse duivels en demonen

De reden dat wij de duivel in zoveel verschillende gedaanten zien terugkomen in de middeleeuwen komt door de structuur die het geloof had. Voor het christendom waren er de Germaanse geloven die er ontzettend veel demonen op na hielden; zowel goede als slechte. Het christendom had juist succes omdat het bestaande gebruiken en geloven zoveel mogelijk opnam in het christendom, door hier een christelijke draai aan te geven. Het gevolg hiervan is dat de katholieke kerk indertijd een complete hiërarchie van duiveltjes kende, van leerlingduiveltjes tot aan Lucifer zelf toe.

Aannemen van verschillende vormen door de duivels

De duivel kon daarnaast ook nog eens iedere vorm aannemen die hij zelf wilde, hij kon zelfs vliegen. Het enige wat de duivel niet kon was de vorm van een perfect mens aannemen; de perfecte mens was immers iets wat alleen god kon scheppen. Hierdoor zien we, als de duivel wordt uitgebeeld als een mens, altijd een klein gebrek: kleine hoorntjes, hoeven of een loensend oog (zoals bij Mariken van Nimwegen). Daarnaast kenmerkte de duivel zich een ranzige lucht; hij liet voortdurend winden en stonk naar stront.

Karikatuur van de duivel

Uit deze verschijningsvormen van de duivel kunnen we nog steeds niet opmaken waarom de duivel dan ook soms wordt voorgesteld als een kluns of een sukkel. Dat heeft juist te maken met de angst die men had voor de duivel. Al deze karikaturen van duivels zijn bedoeld om met elkaar om te lachen, waarmee de angst voor de duivel zou verdwijnen. Juist door de duivel dom voor te stellen en erom te lachen, kreeg men wat vertrouwen dat men iets kon doen tegen de duivel.

Soorten duivels

Rangorde onder duivels

Men moet de middeleeuwse rangorde van duiveltjes zien zoals ze bedoeld zijn; het waren immers gevallen engelen. Een complete rangorde was het gevolg. Onderop zien we de leerlingduiveltjes, die moesten langs kloosters om monniken te betrappen op zondes, zoals te mooi zingen (hoogmoed) of gebeden afraffelen. Daarna ging het duiveltje de rangorde omhoog, om op de markt de koopmannen te betrappen op oplichting en dergelijke. De echt goede duivels werden afgestuurd op de kluizenaars; die waren namelijk het lastigste te verlijden tot zonden. Aan de top stond natuurlijk Lucifer zelf. Daarnaast zijn er nog allerlei duivels met speciale gaven, Incubus bijvoorbeeld kon in het lichaam van een man kruipen, of een vrouw zwanger maken; die zou dan een satanskind baren. Gelukkig had men in de middeleeuwen wel allerlei manieren om te kunnen ontdekken of dit het geval was; zo zou een vrouw op het moment van verwekken een koud gevoel krijgen, zodat ze wist dat het de duivel betrof.

Een aardige of goede duivel

Het opmerkelijke is echter dat er in de middeleeuwen ook een aardige duivel bestond. Deze duivel is naderhand verdwenen uit het katholieke geloof, echter bestaan er nog veel bronnen over. Deze aardige duivel hielp juist de mensen met zijn krachten. Zo zijn er verhalen dat hij een vrouw helpt door een medicijn voor haar te halen uit Arabië. De duivel werd echter herkend omdat hij dit presteerde binnen een half uur, waardoor hoe aardig hij ook was, hij toch werd verbannen. Deze duivel moet men zien als een van die overblijfselen van de oude Germaanse culturen, waarin ontzettend veel demonen bestonden; zowel goede als kwade.

De menselijke trekjes van de duivel

Opmerkelijk is ook dat de duivel, net als god indertijd, vaak werd voorgesteld als een zeer menselijk figuur: hij kon boos worden, kon bang zijn enz. Zo zijn er verhalen bekend waarin de duivel een bepaalde student de toegang weigert tot de hel; hij is namelijk bang dat deze student zijn vrouw zou verleiden. Een ander opmerkelijk gegeven is dat de duivel, als deze zich vermomde als mens, vaak gebruik maakte van de schoonheid van de vrouw of juist een man speelde die zeer veel kennis had. Beiden waren dan ook al verdacht in de middeleeuwen; zowel te mooie vrouwen als mensen met teveel kennis. Daarnaast waren ook alle mensen met gebreken bij voorbaat verdacht, de duivel droeg namelijk altijd een gebrek met zich mee als hij zich als mens wilde vertonen.