Grotesken, van Gouden Huis fresco’s tot carnavalsmaskers

Grotesk betekent vreemd en met rare vormen of buitensporig, bespottelijk en belachelijk. Maar een groteske (met een e en meervoud grotesken) is een ornament dat vaak bestaat uit ranken waartussen allerlei figuren zijn aangebracht. Kenmerk van een groteske is dat die figuren vaak zeer bizar zijn en met grillige en onnatuurlijke vormen. De eerste grotesken zijn gevonden in het Gouden Huis. Later, onder meer in de renaissance, waren dat inspiratiebronnen voor kunstwerken. Weer later komen de fantasievolle figuren terug in carnavalsmakers.

Grappig of angstaanjagend

Grotesken hebben in de regel een ingewikkelde vlakvulling. In het maken van grotesken voelden de kunstenaars zich vrij om hun fantasie de loop te laten. Hoe grappiger of angstaanjagender hoe geslaagder het ontwerp. De motieven vergden dus veel van de fantasie van de kunstenaar.

Bizar en onnatuurlijk

De zeer uiteenlopende ornamenten waren opgebouwd uit afbeeldingen van mensen, dieren, bloemranken, draperieën, bloemenmanden, medaillons, eigenlijk alles wat een kunstenaar wilde. Als het maar veel was, waarbij symmetrie wel een uitgangspunt was. Vanwege het nastreven van bizarre en onnatuurlijke effecten hebben de figuren in grotesken soms een verminking, zoals het gemis van benen, of hebben juist een overdadige onjuistheid, zoals drie borsten of andere verzinsels van de maker.

Oorsprong grotesken in Gouden Huis van Nero in Rome

De naam groteske is afgeleid van het Italiaanse woord voor een grot namelijk grotta of van grotteschi dat grotschilderingen betekent. De motieven van grotesken gaan veelal terug naar het Domus Aurea ofwel het paleis dat Nero na de brand van Rome liet bouwen en dat in 1488 onder veel puin is ontdekt. Dit zogenaamde Gouden Huis werd ontdekt doordat iemand door de grond zakte en in een soort onderaardse grotten terecht kwam die bestonden uit de restanten van het paleis van Nero.

Enkele kamers van Domus Aurea met fresco’s gerestaureerd

Het Domus Aurea moet een geweldig fraai bouwwerk zijn geweest met wel 300 kamers. De muren van die kamers waren beschilderd met fantasiefiguren van veelal mensen en dieren maar de fresco’s bevatten ook maskers, vazen en zuiltjes. De fantasiefiguren waren met elkaar verbonden door elegante en zwierige fruitslingers en wijnranken. Na de dood van Nero bleef niet veel meer over van de pracht en praal van het paleis. Alle kostbaarheden werden verwijderd waarna grote delen van het gebouw werden gesloopt. De overblijvende delen werden vol met puin gestort. De overblijfselen van de fresco’s toonden, na de ontdekking in 1488, veel beschadigingen zodat restauratie bijna onmogelijk is. Toch zijn sinds 2007 enkele gerestaureerde kamers voor het publiek open.

Nieuwe bloei van grotesken in renaissance

In de renaissance maakten de antieke grotesken van de Romeinen, die in de grotten van het Domus Aurea waren gevonden, grote indruk op de kunstenaars in het zoeken naar nieuwe vormen en ornamenten. Ze werden daarom vaak als decoratie toegepast. De fresco’s van het Gouden Huis werden onder meer door Rafaël en zijn medewerkers bestudeerd en nagemaakt en met veel vindingrijkheid verder ontwikkeld. Kunstenaars uit die tijd zakten daarvoor aan touwen de grotten in. Ook in latere tijden werden grotesken als versiering gebruikt in onder meer vloertapijten, wandtapijten en op gevels, binnenwanden, meubels, keramiek en allerlei gebruiksvoorwerpen. Grotesken bleven populair tot ver in de negentiende eeuw.

Grotesken naar het noorden

Maar grotesken verschenen niet alleen in Italië. Toen rond 1530 de Italiaanse kunstenaars aan het Franse hof in Fontainebleau gingen werken brachten zij de groteske-ornamenten mee. Er verscheen in die tijd ook een album met voorbeeldbladen en de stijl verspreidde zich ook noordwaarts naar de Nederlanden en Duitsland.

Drôlerieën als afgeleide figuren

Figuren die afgeleid lijken te zijn van grotesken zijn drôlerieën die te vinden zijn op de daken van gotische kerkgebouwen. Een drôlerie is in het algemeen een karikaturale versiering en bestaat dikwijls uit duivelse figuren of draken en fabeldieren in een absurde weergave. Vaak hebben waterspuwers, die noodzakelijk zijn voor het afvoeren van regenwater, veel gelijkenis met grotesken. Ook zijn op kerkdaken dikwijls andere op grotesken lijkende figuren te vinden.

Groteske-kenmerk in carnavalsmaskers

Het kernidee van grotesken, namelijk een fantasierijke afbeelding, is ook dikwijls terug te vinden bij maskers. Voorbeelden daarvan zijn de maskers die dienst doen als vermomming tijdens carnaval, zoals die bijvoorbeeld gedragen worden door muzikanten in de Zwitserse stad Luzern, als ze in optocht rondtrekken en Guugenmusik spelen. Inmiddels is die Guugenmusik ook doorgedrongen tot diverse andere Zwitserse steden en ook tot buiten de Zwitserse grenzen, waar ook de traditie van het dragen van groteske-achtige maskers is overgenomen. En sowieso hebben veel carnavalsmaskers gelijkenis met de oorspronkelijke grotesken.

Lees verder

• Domus Aurea of het Gouden Huis van Nero en de grotesken
• Masker, hun gebruik en betekenis
• Schuilgaan in Venetië met een masker tijdens carnaval
• Commedia dell'arte