Altaar, antependium, predella en retabel als kunstwerken

Oude kunstwerken als beeldhouwwerken, schilderijen, houtsnijwerk en kunstwerken van stof zoals gobelins bevinden zich niet alleen in musea. Veel oude kerken zijn er ook mee versierd en trekken zo al eeuwenlang de aandacht van de kerkgangers. Rooms-Katholieke kerken kennen de traditie van veel versieringen met talrijke voorbeelden vooral in Italië maar ook in diverse andere landen. Vooral in het oog vallend zijn daarbij de versieringen op het priesterkoor vooraan in de kerk.

Priesterkoor met veel pracht en praal

Naast beeldhouwwerken, verspreid door de hele kerk en vaak ook een rijk versierde preekstoel, wordt vooral het zogenaamde priesterkoor gekenmerkt door veel pracht en praal. Het priesterkoor is het gedeelte waar het altaar een centrale plaats heeft en waar door de priester de mis wordt opgedragen. Naast het altaar zijn ook het antependium, predella en retabel meestal rijk versierd.

Altaar

Het altaar is eigenlijk niet meer dan een tafel van hout of steen met vaak een marmeren blad. De draagconstructie van het altaar bestaat dikwijls uit een gesloten onderbouw. De versieringen van het priesterkoor beginnen al bij die onderbouw. Tot in de twaalfde eeuw stond de priester met zijn gezicht naar de gelovigen achter het altaar. Zodoende was er geen plaats voor een kunstwerk dat boven het altaar uitkwam.

Antependium

Wel bevond zich vaak aan de voorkant van het altaar een zogenaamd antependium dat bestond uit een bekleding van stof, houtsnijwerk, marmer, ander gesteente of edelmetaal met reliëf. Bij gebruik van een stoffen antependium werd dit aangepast aan het kazuifel dat de priester droeg afhankelijk van een bepaalde feestdag of liturgische periode. Ook de kleur werd aangepast zoals bijvoorbeeld paars in de paastijd. In 1215 werd tijdens het Vierde Lateraans Concilie besloten dat de priester voortaan vóór het altaar moest staan met zijn rug naar de gelovigen. Die verandering leidde tot de ontwikkeling van de altaarstukken als het predella en retabel.

Predella

Een predella is een soort voetstuk of sokkel waar het retabel op rust. Door eerst een predella te plaatsen komt het retabel iets hoger uit waardoor het beter zichtbaar is vanuit de kerkruimte. Ook zijn eventuele luiken in het retabel makkelijker te openen omdat de verhoging er voor zorgt dat hetgeen zich op het altaar bevindt niet in de weg staat. De versieringen of beeldhouwwerken van een predella hebben meestal betrekking op het retabel en vormen zo één geheel.

Retabel met beeldhouwwerk, houtsnijwerk en schilderijen

Een retabel bevindt zich aan de achterkant boven het altaar al dan niet op een predella. Het woord retabel is afgeleid van het Latijn retrotabulum met retro dat aan de achterzijde betekent en tabula dat tafel betekent. Het retabel is meestal zeer rijk versierd met schilderingen, beeldhouwwerk of houtsnijwerk. Naast retabels uit een geheel bestaan er vooral in de noordelijke landen ook veel uit een drieluik of een veelluik. Veel retabels zijn ingedeeld in compartimenten waarbij in elk gedeelte een heilige is afgebeeld. Soms zijn die compartimenten van een luik voorzien dat het gehele jaar gesloten bleef met uitzondering van de feestdag van de betreffende heilige. Het retabel had vooral in de middeleeuwen een belangrijke functie voor de analfabetische gelovigen. Door de afbeeldingen werden ze herinnerd aan de verhalen die ze kenden over onder meer de heiligen.

Vormen van retabel

De breedte van een retabel is in de regel minimaal gelijk aan het altaar maar vaak steekt het daar (soms ver) buiten uit. Bij een drieluik of veelluik bevinden zich de zijstukken meestal buiten het altaar omdat ze dan makkelijker ingeklapt en uitgeklapt kunnen worden. De vorm kan vierkant of rechthoekig zijn maar ook komt de vorm van een omgekeerde letter T veel voor. Ook bestaan er retabels die erg hoog zijn uitgebouwd en in de zuidelijke landen zijn in de zijkanten dikwijls een of meer marmeren zuilen opgenomen. Overigens is wat op marmer lijkt niet altijd echt maar bestaat uit geschilderd hout dat van een afstand niet van echt te onderscheiden is.

Afbeeldingen op retabel

Naast afbeeldingen die te maken hebben met heiligen hebben retabels ook vaak het lijden van Christus als onderwerp vanwege de relatie met het altaar waar de Eucharistie wordt gevierd. De kunstwerken die een retabel sieren hebben altijd een relatie met de stijl van een bepaalde kunstperiode zoals middeleeuwen, renaissance, barok enz. Naast rechte lijnen kwamen ook golvende en accoladevormige bovenkanten voor. Met het vervaardigen van retabels hebben grote kunstenaars zich beziggehouden met als belangrijke vertegenwoordigers uit de noordelijke landen de gebroeders van Eyck.