Manuelstijl, de belangrijkste Portugese kunststijl

De Manuelstijl, of de Manuelijnse stijl, is de bekendste en misschien wel de belangrijkste kunst- en architectuurstijl van Portugal. Diegene die weleens in Portugal geweest zijn zullen het ongetwijfeld een keer zijn tegengekomen in een van de vele monumentale en historische gebouwen die rijkelijke versierd zijn in deze stijl. De Manuelstijl kenmerkt zich door de vele maritieme elementen en verwijzingen naar de ontdekkingsreizen van bijvoorbeeld Vasco da Gama (die de zeeroute naar India vastlegde; 1498) en Pedro Álvares Cabral (ontdekker van Brazilië; 1500) en is vernoemd naar de vroegere Portugese koning Manuel I (1495-1521).

Korte geschiedenis van de Manuelstijl

De Manuelstijl, of Manuelino stijl in de Portugese volksmond, refereert naar de vroegere Portugese Koning Manuel I (1495-1521) onder wiens regeerperiode de stijl tot ontwikkeling kwam. Hoewel het al werd toegepast nog voor Manuel koning werd. De naam werd pas echter in 1842 door Francisco Adolfo de Varnhagen, de burggraaf van Porto Seguro, gegeven bij zijn beschrijving van het Mosteiro dos Jerónimos (Hiëronymietenklooster), in de wijk Belém in Lissabon. Dit klooster is een van de meest imposantste gebouwen in deze stijl (verderop meer hierover). Met het geld van de recente 'ontdekkingsreizen' (voornamelijk goud uit Afrika) en specerijenhandel met Afrika en Azië (India) werd Koning Manuel I de rijkste monarch in Europa en van het geld liet hij o.a. vele imposante gebouwen bouwen welke allemaal gedecoreerd werden in zijn stijl. De Manuelstijl was ook een vorm van koninklijke propaganda en machtsvertoon van een nieuwe dynastie (huis Aviz-Beja) waarvan Koning Manuel I de eerste koning was als neeflijke erfgenaam van Koning João II (1481-1495) behorend tot de Aviz dynastie.

Karakteristieken Manuelijnse architectuur

De Manuelstijl is het nadrukkelijkst aanwezig in de architectuurdecoratie. De stijl is een variatie van de late Gotiek en de Mudejarstijl (Luso-Moorsestijl), maar ook tevens geïnspireerd is op de stijl en decoratie van Oost-Indische temples. Verder markeert het de overgang in Portugal van de (late)gotiek naar de renaissance. Omdat Koning Manuel I de Aviz-Beja dynastie wilde laten gelden en zichzelf als een Messias zag wordt de stijl ook gekenmerkt door eigen iconografische motieven die zijn koninklijke macht laten zien. Maar de Manuelstijl wordt voornamelijk gekenmerkt door complexe virtuoze versieringen in portalen, vensters, kolommen en arcaden waarin vele maritieme elementen en verwijzingen naar de 'ontdekkingsreizen' worden vermengd met beeldhouwwerk van natuur, vogels, wilde dieren en bloemen in een Bijbelse setting. De belangrijkste vormen worden als volgt onderscheiden:

Maritieme en zeefauna

• De armillairsfeer, of armillarium, (een hemelbol voorzien van metalen ringen (ook terug te zien op de Portugese vlag). De cirkels stellen de hemel voor; lengte/breedte graad en wat gebruikt werd als astronomisch instrument voor (zee)navigatie. Daarnaast is het ook het persoonlijke embleem van Koning Manuel I, toegewezen door voormalig Koning João II;
• Hendrik de Zeevaarder (Infante Dom Henrique);
• sferen;
• schepen;
• ankers en ankerkettingen;
• touwen (zuilen en pilaren gesneden in de vorm van gevlochten touwen);
• gespen;
• zeewier/algen;
• koraal;
• schelpen en parels.

Natuur

• Artisjok;
• lauriertakken;
• eikenbladeren;
• eikels;
• granaatappel;
• klimop;
• papaverbollen;
• maïskolven;
• distels;
• slakken;
• boomstronken.

Christelijke symbolen

• Het kruis van de Orde van Christus (de opvolgers van de Tempeliers in Portugal. Deze militaire orde speelde een belangrijke rol in de ontdekkingsreizen en het kruis van de Orde stond dan ook natuurlijk op de zeilen van de Portugese schepen. Daarnaast was Koning Manuel I Groot Meester van de Orde);
• druiventrossen en takken (gerelateerd aan de "wijngaard van de Heer" en de Eucharistie);
• agnus Dei;
• cherubijnen;
• putto of amoretto (in de beeldhouw- en schilderkunst een mollig kinderfiguurtje, bijna altijd mannelijk en meestal naakt);
• engelen van wapens;
• en andere Bijbelse figuren.

Fantasie-elementen

• Ouroboros (een symbool uit de alchemie en een van de oudste mythische symbolen ter wereld. De slang of draak die in zijn eigen staart bijt/of deze opeet symboliseert een eeuwige cirkel, of met andere woorden de cyclische aard van de natuur;
• sirene (een halfgodin uit de Griekse mythologie. Ze hebben het lichaam van een vogel en het hoofd van een vrouw en verleiden hun toehoorders met gezang);
• monsters (voornamelijk gargouille of waterspuwers, maar ook andere vormen zoals draken);
• dieren die menselijke handelingen uitvoeren, zoals bijvoorbeeld het bespelen van muziekinstrumenten).

Andere elementen/kenmerken

• Wapen(schild) van Portugal (escudo nacional de Portugal);
• ontdekkingsreizen/elementen uit de pas 'ontdekte landen;
• asymmetrisch.

Belangrijkste gebouwen en werken

Koning Manuel I heeft in zijn regeerperiode (1495-1521) zo'n 62 gebouwen (kerken, kloosters, paleizen en kastelen) laten bouwen in Portugal, waarvan een deel tijdens de aardbeving en tsunami van 1755 in Lissabon werden verwoest. Daarnaast heeft hij ook zo'n 22 gebouwen buiten Portugal laten bouwen.

Convento de Jesus de Setúbal

Een van de eerste gebouwen die in deze stijl gebouwd werd was het Klooster van Jesus van Setúbal (Convento de Jesus de Setúbal), welke gebouwd werd tussen 1490 en 1510 (nog onder Koning João II en voortgezet door Manuel I) door de Franse? architect en beeldhouwer Diogo Boitaca (Jacques Boytac in Frans). Hij werd later een van de hoofdarchitecten van Koning Manuel I. In dit klooster is de late Gotische stijl gemixt met de vroege Renaissance stijl en gedraaide kolommen en navigatie symbolen. Ook de uitbundige gewelven in het hoofdkapel zijn voorzien van ribben in de vorm van in elkaar gevlochten touwen, een van de kenmerken van deze stijl.

Mosteiro da Batalha

Een ander gebouw dat rond dezelfde periode werd voorzien van deze bouwstijl was het Klooster van Batalha (Mosteiro da Batalha). De bouw van dit Klooster was al gestart in 1386, maar was pas omstreeks 1517 af. Vanaf 1480 werd de Portugees architect Mateus Fernandes verantwoordelijk voor de verdere bouw van het klooster. Later zou hij bijgestaan worden door Diogo Boitaca, waarmee hij samen het maaswerk van de arcades in het Koninklijk Kloostergang (Claustro Real). Maar Fernandes is voornamelijk bekend vanwege zijn meesterwerk, het imposante portaal van het dakloze en Onafgemaakte Kapel (Capelas Imperfeitas) van het Klooster van Batalha welke in de Manuelstijl is. Dit portaal is volledig ingericht met een kantwerk van weelderige Manuelijnmotieven, flamboyante iconografie inclusief de armillairsfeer, het kruis van de Orde van Christus, sferen, engelen touwen, cirkels, boomstronken, en klaverbladen bogen. Later zou Fernandes de andere hoofdarchitect van Koning Manuel I worden, samen met Diogo Boitaca.

Mosteiro dos Jerónimos
Een andere belangrijk en imposant gebouw is het Hiëronymietenklooster (Mosteiro dos Jerónimos) in Lissabon, gebouwd tussen 1502 en 1601 door Diogo Boitaca (1502-1516) en later Juan de Castilho en Nicolau Chanterene. Het is een van Portugal's belangrijkste monumentale historische gebouwen en prominente voorbeelden van de geslaagde Manuelijnse architectuur. De gevel van de zuid portaal van de kerk is bijvoorbeeld rijkelijk versierd met torens en vele gebeeldhouwde figuren die onder een baldakijn staan. Tussen de twee deuren staat Hendrik de Zeevaarder op een voetstuk. Het timpaan boven de dubbele deuren beeld twee scènes uit het leven de Heilige Hiëronymus met daartussenin het Wapenschild van Koning Manuel I. Boven de archivolt staat de Heilige Madonna (Santa Maria de Belém) op een voetstuk bekroont door de aartsengel Michaël, met boven het portaal het kruis van de Orde van Christus. De timpaan in de westelijke portaal, en hoofdportaal van de kerk, is de scènes van de geboorte van Jezus te zien, terwijl twee engelen het Wapenschild van Portugal vasthouden. Verder zijn er aan beide kanten van de portaal ook beelden te zien van Koning Manuel I zelf en van Koningin Maria van Aragón. Ook binnen het klooster zijn er vele Manuelijnse elementen terug te zien, voornamelijk op de muren van de kloostergang rondom de binnenplaats, zoals gedraaide pilaren in de vorm van in elkaar gevlochten touwen of gespen, het Kruis van de Orde van Christus en armillairsfeer. Diogo Boitaca was tevens ook verantwoordelijk voor de renovatie van de Santa Cruz Klooster/Kerk (Mosteiro de Santa Cruz / Igreja de Santa Cruz), in Coimbra, in de Manuelstijl tussen 1507 en 1513.

Torre de Belém
De Toren van Belém (Torre de Belém), gebouwd tussen 1515 en 1521, is het eerste gebouw dat volledig in de Manuelijnse stijl gebouwd is. Naast dat het een verdedigingstoren was midden op de rivier de Taag was het ook een herdenking aan de ontdekkingsreizen van Vasco da Gama en de Portugese zeemacht. Ook hier vindt men kolommen in de vorm van gevlochten touwen, knopen, het kruis van de Orde van Christus, afbeeldingen van planten en vissen, waterspuwers (waarvan een in de vorm van een neushoorn (de eerste neushoorn in West-Europese kunst en waarschijnlijk een verwijzing naar de neushoorn die Manuel I als geschenk aan de Paus zond) en de armillairsfeer om Portugal's ontdekkingsreizen te symboliseren.


Convento de Cristo
Ook de kerk en de kapittelzaal van het Klooster van de Orde van Christus (Convento de Cristo) in Tomar behoren tot de Manuelijnse stijl. Voornamelijk het raam aan de buitenkant van de kapittelzaal is een meesterwerk en hoogtepunt van de Manuelstijl. Het raam is op een indrukwekkende manier gebeeldhouwd met organische en gevlochten touwen, gespen, koraal, ouroboros, de armillairsfeer en Henrik de Zeevaarder die het raam op zijn schouders draagt. Lees hier meer over het Covento de Christo.

Nog enkele andere gebouwen en monumenten:

• Kerk van Conceição Velha (Igreja da Conceição Velha), in Lissabon;
• Portaal van de Kerk (Igreja) da Madalena, in Lissabon;
• Het koninklijk Paleis van Sintra;
• Kathedraal van Braga;
• Kathedraal van Guarda;
• Kathedraal van Viseu;
• Kerk van São João Baptista, in Tomar
• Kapel van São Miguel, op de Universiteit van Coimbra;
• Sub-Ripas 'paleis', in Coimbra (een voormalige verdedigingstoren van de stadsmuur van Coimbra. Sinds 1987 is het onderdeel van de Letteren faculteit van de Universiteit van Coimbra);
• Kerk (Igreja) Matriz da Golegã, in Golegã;
• Portaal van de sacristie van klooster (Mosteiro) Alcobaça, in Alcobaça;
• Kerk (Igreja) de São Francisco, in Évora;
• Klooster van Varatojo, Torres Vedras.

Maar de stijl beperkte zich niet alleen tot architectuur en architectuur decoratie, maar is ook terug te vinden in sculpturen, schilderijen en andere artistieke uitingen. Een daarvan zijn de schandpaal (Pelourinhos) op verschillende pleinen door het land met een armillairsfeer of in de vorm van gevlochten touwen.

Custódia de Belém

Een minder bekend maar zeker niet minder indrukwekkend kunstwerk en meesterwerk in Manuelijnse stijl is de Monstrans/Ostensorium van Belém Custódia de Belém, welke te bewonderen is in het Museu Nacional de Arte Antiga (MNAA Museum) in Lissabon. Deze monstrans (houder) die volledig van goud is, is gemaakt in 1506 door Gil Vicente, van wie wordt gedacht dat hetzelfde is als de beroemde toneelschrijver en dichter, in opdracht van Koning Manuel I. Het is gemaakt van het goud dat betaald was door de koning van Kilwa (tegenwoordig Tanzania) als een teken van eerbetoon aan de Portugese kroon, en teruggebracht door Vasco da Gama terugkwam na zijn tweede reis naar India. Het kan gezien worden als een uitstekend voorbeeld van micro-architectuur in de late Gotische periode. Het wordt gekenmerkt door de twaalf apostelen die geknield zitten in een cirkel met boven hen een duif, in wit goud, als symbool van de Heilige Geest. In het bovenste gedeelte zit een figuur van God als Vader op zijn troon met in zijn ene hand de wereld en met zijn andere maakt hij het gebaar van een zegening. De monstrans materialiseert uiteindelijk de vertegenwoordiging van de Heilige Drie-eenheid. Aan de centrale steel van de monstrans zitten zes armillairsfeer bollen, het persoonlijke embleem van Koning Manuel I, die de aardse wereld (onder) met de bovennatuurlijke wereld (boven) met elkaar moet verenigen. Dit geeft ook de koninklijke macht van Manuel I in deze historische tijd van overzeese expansie aan. Aan de voet van de monstrans zijn nog zes vlakken welke ingelegd zijn met figuren van dieren en planten en onderaan staat verder nog de tekst:

"O. MVITO. ALTO. PRI(N)CIPE. E. PODEROSO. SE(N)HOR. REI. DÕ. MANVEL.I. A. MANDOV.FAZER. DO OVRO. I.DAS.PARIAS. DE. QVILOA. AQVABOV. E.CCCCCVI" (in Portugees: O muito alto príncipe e poderoso senhor rei D. Manuel I a mandou fazer do ouro das párias de Quíloa. Acabou em 1506"). Vrijlijk vertaald: "De hoge prins en machtige koning Manuel I gaf de opdracht tot het maken van het goud van koning van Kilwa. Eindigend in 1506".