Moderne schilderkunst: het kubisme

Het kubisme begon met Les demoiselles d'Avignon van Picasso. Dit schilderij bevat duidelijke kubistische kenmerken. Picasso en zijn kunstvriend Braque zijn de pioniers van het kubisme. Bij kubistische schilderijen lijkt de ruimte vrijwel geheel verdwenen. De fragmentering werd in het kubisme steeds meer doorgevoerd. Het onderwerp van het schilderij was vaak alleen nog herkenbaar dankzij aanwijzingen van de schilder. Picasso en Braque gingen ook collages maken, met stroken geplakt papier als uitgangspunt. Het analytisch kubisme uit de jaren 1911-1912, met zijn vrijwel monochrome kleur en de ver doorgevoerde fragmentering, werd gevolgd door de syntetische fase van het kubisme. Gekleurde vormen werden gerangschikt tot een object. Door aanpassingen en toegevoegde tekens werd duidelijk wat het object was. Derde in de hiërarchie van grondleggers van het kubisme is Jean Gris.

Kenmerken van het kubisme

Het kubisme was de belangrijkste vernieuwing in kunst en ontwerp van de twintigste eeuw. De kenmerken van het kubisme kregen vorm tussen 1907 en 1904. Grondleggers van het kubisme waren Pablo Picasso en Georges Braques.

Het kubisme onderscheidde zich duidelijk van alle andere voorafgaande stijlen. De eeuwenoude perspectiefleer, waarbij wordt uitgegaan van één vast gezichtspunt lijnen die in een punt samenkomen, werd voor het eerst bewust losgelaten. Picassso en Braque bouwden hun figuren op uit een groot aantal eenvoudige geometrische vormen. Die duidelijk afgebakende vormen hadden geen probleem met de relatie tussen figuur en achtergrond, die in de traditionele kunst vaak iets onwerkelijks heeft, als van een uitgeknipte vorm.

Hun vroege kubistische schilderijen, met conventionele thema's als stillevens, landschappen en menselijke figuren, lijken op een legpuzzel, waarvan de stukjes verkeerd liggen. Hun composities vullen het hele beeldvlak. De elkaar overlappende vlakken zijn in een ondiepe ruimte samengeperst. De vlakken lijken zich naar buiten te bewegen, in de richting van de toeschouwer, in plaats van naar binnen, naar een verdwijnpunt (zoals bij de traditionele kunst).

Het kubisme veranderde dus de ideeën voor de schilderkunst. Schilderijen waren geen venster meer op de wereld, maar een forum waar bijna alles kon gebeuren. Een verhalend karakter, zoals bij traditionele kunst, ontbrak.

Les demoiselles d'Avignon van Picasso, beginpunt van het kubisme

Het beroemde advies van Cézanne om de natuur te behandelen als een bol, een cilinder of een kegel, liep vooruit op het kubisme. In 1906, na het zien van de late schilderijen van Cézanne, ging Picasso experimenteren met platte, versplinterde vormen. In 1907 bezocht hij het Etnografisch Museum in Parijs, waar hij kennismaakte met Afrikaanse sculptuur. De ontdekking van de Afrikaanse kunst deed hem besluiten om de afgebeelde figuren op het schilderij, waar hij al aan begonnen was, ingrijpend te wijzigen. Hun houding en gezichten zijn beïnvloed door de Afrikaanse kunst.

Volgens Picasso maakte de invloed van de Afrikaanse kunst het mogelijk om een kunst te maken die zowel figuratief als niet naturalistisch (geen getrouwe weergave van de werkelijkheid) was. Hij kon de structuur en de vorm van zijn Les demoiselles d'Avignon radicaler maken zonder inhoudelijke thema's en verwijzingen naar het werkelijke leven verloren te laten gaan.

Een kubistisch kenmerk van het schilderij Les demoiselles d'Avignon is de hurkende figuur rechts, waarin geen perspectief of enkelvoudig gezichtspunt is gebruikt. De figuur is een combinatie van verschillende aangezichten. Ook de wijze waarop de figuren zijn opengebroken in platte vlakken die in scherpe hoeken op elkaar staan, is een duidelijke verwijzing naar het kubisme. Andere kubistische kenmerken zijn het feit dat de ruimte vrijwel geheel verdwenen is, door de versmelting van voor- en achtergrond, waardoor het lijkt of de figuren naar voren het schilderij worden uitgedrukt, en het volstrekt willekeurige gebruik van het licht, zodat verschillende vormen vanuit verschillende richtingen worden belicht. Het hele schilderij is een autonome constructie (door de kubisten later een tableau-object genoemd).

Picasso en Braques, uitvinders van het kubisme

Georges Braques ontmoette Picasso vlak na de voltooiing van Les demoiselles d'Avignon. Hij was aanvankelijk, net als alle andere kunstenaars, geschokt door de opzettelijke lelijkheid van het schilderij. Hij vergeleek de schilderwijze zelfs met het werk van de 'pétroleuses' (radicale provocateurs die brandende petroleum gebruikten). Toch ging hij al snel overstag. Hij beantwoordde de artistieke revolutionaire daad van zijn kunstvriend met een aantal revolutionaire figuurstudies. Braque verklaarde een nieuw soort schoonheid te moeten scheppen, omdat hij een vrouw nooit in al haar charme kon afbeelden.

Vanaf 1908 tot 1914, toen Braque in militaire dienst moest, werkten Picasso en Braque nauw samen. Het kubisme was een gezamenlijke uitvinding van beide kunstenaars. Hun samenwerking was hecht en persoonlijk. Volgens Braque waren ze 'als bergbeklimmers die met een touw aan elkaar waren gebonden'. Hun schilderijen waren soms moeilijk van elkaar te onderscheiden.

Analytisch kubisme

De vormen werden steeds meer gefragmenteerd. Picasso noch Braque waren geneigd om te werken naar een visueel model. De uitgebeelde objecten desintegreerden zozeer dat ze vrijwel onherkenbaar werden. De kunstenaars namen steeds meer afstand van de naturalistische (waarheidsgetrouwe) weergave. In Braques Portugese vrouw uit 1911 is geen vrouw meer te herkennen. Het is een compositie met zwevende, elkaar overlappende vlakken die in de ruimte lijken te hangen. De vormen lijken dicht aan het oppervlak te zweven in een krampachtig samengetrokken ruimte.

De stijl uit 1910-1911 wordt aangeduid met de term analytisch kubisme. Kenmerken van dat kubisme zijn de (vrijwel) monochrome kleur, het droge, matte oppervlak en de ver doorgevoerde fragmentering. De afgebeelde onderwerpen zweven nog slechts als een soort beeldherinnering achter de geometrische structuur. Braque geeft nog net voldoende aanwijzingen om het onderwerp van zijn schilderij herkenbaar te maken.

Collages en papiers collés

Na 1912 maakten Picasso en Braque collages. Ze namen in hun werk materialen op als gekleurd papier, krantenknipsels en hout. Braque bedacht een verfijning van de collages. Hij beperkte zich tot het opplakken van stukjes papier. Bij de papiers collés, zoals deze werken worden genoemd, vormen stroken geplakt papier de basis. De uit te beelden objecten worden op de stroken papier getekend.

Synthetisch kubisme

Parallel aan de collage ontwikkelde zich de synthetische fase van het kubisme. Er werd, net als bij de collage, gewerkt van abstract naar figuratief, Gekleurde vormen werden gearrangeerd tot een onderliggende structuur. De vormen lijken te zijn uitgeknipt en op papier geplakt. Het zijn abstracte vormen die geen relatie hebben tot het uitgebeelde object. Het object wordt zichtbaar gemaakt door aanpassingen en toegevoegde tekens. Picasso noemde zijn synthetisch-kubistische Harlequin uit 1915 met zijn eenvoud, zijn heldere, decoratieve kleurgebruik en zijn zichtbare disharmonie het beste wat hij ooit gemaakt had. Het schilderij is een soort samenvatting van het synthetisch kubisme.

De kubist Jean Gris

Jean Gris (1887-1927) wordt wel, na Picasso en Braque, de derde zuivere kubist genoemd. De Spanjaard, zes jaar jonger dan Picasso, kende hem goed. Als kubist was hij ongetwijfeld de beste volgeling van Picasso. Zijn tussen 1913 en 1915 gemaakte schilderijen, waarin collages zijn verwerkt, kunnen de vergelijking met de beste werken van Picasso uit die jaren doorstaan.

Gris legde zich toe op het stilleven. Zijn zorgvuldig gecomponeerde, stijlvolle, decoratieve schilderijen, vaak voorzien van overdreven versierde lijsten, lijken op kostbare juwelen. Gris had een voorkeur voor donkere kleuren, vooral zwart en blauw. Hij maakte complexe geometrische ontwerpen en rasters. De beelden lijken zich te bewegen over verschillende vlakken. Ook maakte hij spontaan gebruik van letters en spikkelpatronen.

Lees verder

• Schilderij 20e eeuw: Les Démoiselles d'Avignon (Picasso)