Jeroen Bosch (1450 – 1516)

Het bezichtigen van een schilderij van Hiëronymus Bosch doet veel mensen vermoeden dat hij krankzinnig was of tijdens het schilderen op zijn minst gedrogeerd moet zijn geweest. Zijn meest bekende werken bestaan namelijk uit absurde, duivelse taferelen, bevolkt door vreemde wezens en ondefinieerbare voorwerpen. Maar niets is minder waar. Hiëronymus Bosch was een vooraanstaand schilder en hij had hoge adellijke en kerkelijke opdrachtgevers.

De late Middeleeuwen

Hiëronynus van Aken werd geboren in Den Bosch omstreeks 1450 en hij is gestorven rond 1516. Omdat hij ook buiten Den Bosch een bekende verschijning was, werd hij Hiëronynus Bosch genoemd. Er is niet veel bekend over zijn leven. Historisch onderzoek heeft echter wel veel informatie opgeleverd over de periode waarin hij heeft geleefd en dat heeft het mogelijk gemaakt om zijn schilderijen beter te plaatsen en te begrijpen.

Wanneer de schilderijen van Hiëronymus Bosch worden geplaatst in de context van de late Middeleeuwen dan zijn de taferelen minder vreemd dan aanvankelijk wordt gedacht. De Katholieke Kerk had in deze periode een enorme invloed op de samenleving. Elke dag werden de gelovigen geconfronteerd met de keuze tussen hemel en hel. Wie de voorschriften van de kerk niet volgde was gedoemd te mislukken en veroordeeld tot de hel. Het feit dat men er destijds van overtuigd was dat de dag des oordeels spoedig zou komen, maakte de aangekondigde verschrikkingen van de hel nog reëler.

Inferno

In de late Middeleeuwen konden de meeste mensen niet lezen of schrijven. De boodschap van de kerk werd mede daarom ook in de vorm van beeldverhalen verkondigd. Ook Hiëronynus Bosch gebruikte verschillende beeldverhalen in een schilderij om de slechtheid van de mens, zijn dwaasheid en de zondige kant van het leven te verbeelden. De kwelling van de hel is voor hem vooral lichamelijk. Bleke, naakte lichamen worden verminkt, gebeten, verbrand, geroosterd en gefolterd op gruwelijke manieren. Deze taferelen komen tegenwoordig bijzonder vreemd op ons over. Maar de tijdgenoten van Hiëronynus Bosch waren door de preken van de kerk vertrouwd geraakt met deze afgebeelde verschrikkingen van de hel en de gruwelijke folteringen die verdoemden oneindig zouden moeten ondergaan.

Tuin der Lusten

Het bekendste werk van Hiëronynus Bosch is de tuin der lusten en is te bezichtigen in het Museo del Prado in Madrid. De aartsconservatieve katholiek Filips II van Spanje heeft dit werk in de tweede helft van de 16e eeuw verworven en het schilderij heeft sindsdien Spanje niet meer verlaten.

De tuin der lusten bestaat uit drie panelen: het aardse paradijs, de tuin der lusten en de hel. Daar waar de mensen in het aardse paradijs nog zedig en vreedzaam met de dieren samenleven, doen de mensen in de tuin der lusten alles wat God verboden heeft. Er wordt gedronken en gedanst en de mensen geven zich over aan orgiën. In de hel ondervinden de mensen daarna de gevolgen van hun uitspattingen. De mensen zijn voor eeuwig overgeleverd aan ondefinieerbare wezens, soms half mens en half dier, die de dienst uit maken. Hiëronynus Bosch geeft hiermee zijn heftigste visie op de hel. De tot zonde vervallen mensheid wordt op gruwelijke wijze gestraft.

Selectie van schilderijen en musea

• De verzoeking van de Heilige Antonius – Lissabon, Museu Nacional de Arte Antiga
• De Goochelaar – Saint-Germain-en-Laye, Musée Municipal
• Tafelblad met de Zeven Hoofdzonden en de Vier Uitersten – Madrid, Museo del Prado
• De Keisnijding - Madrid, Museo del Prado
• Het Narrenschip – Parijs, Musée National du Louvre
• Het Laatste Oordeel – Wenen, Akademie der bildenden Künste
• De triomftocht van de hooiwagen – Madrid, Museo del Prado
• De landloper (de verloren zoon) – Rotterdam, Museum Boymans-van Beuningen
• De hooiwagen – El Escorial, Monasterio de San Lorenzo