Kunstwerk anders benaderen: Spiral Jetty van Robert Smithson

In het Great Salt Lake in Utah ligt een kunstwerk van de Amerikaanse kunstenaar Robert Smithson. Het werk is altijd benadert vanuit het type 'land art', maar wat gebeurt er met een kunstwerk als het vanuit een ander perspectief wordt benadert? Het kan zoveel meer zijn dan wat voorgeschreven is. Een kunstwerk anders benaderen kan veel meer inzicht in het werk bieden en kan het beter begrijpbaar maken.

Spiral Jetty: algemeen.

Het kunstwerk Spiral Jetty is ontworpen door de Amerikaanse kunstenaar Robert Smithson (1938-1973). De spiraal werd in 1970 aangelegd in het Great Salt Lake in Utah. Het werk is vier meter breed en 457 meter lang en is gemaakt van natuurlijke producten uit de omgeving, zoals zwarte basaltsteen en aarde. Door het zout in het meer is er een gekristalliseerde laag ontstaan aan de oppervlakte van Spiral Jetty. Tegenwoordig ligt het werk het grootste deel van het jaar onder water en verschijnt alleen op sommige momenten nog boven water. Door natuurlijke erosie verdwijnt het werk langzamerhand.
Smithson was erg geïnteresseerd in entropie, kort gezegd de ‘omgekeerde evolutie’, de zelfdestructieve en zelfherstellende processen van de natuur en de mogelijkheden voor terugwinning van de natuur. Het was dus ook niet zijn bedoeling dat het kunstwerk voor de eeuwigheid zou blijven bestaan. De natuur moest vanzelf de kunst opgebouwd uit de natuur weer tot natuur maken in de loop van de tijd.

Spiral Jetty ligt op een moeilijk toegangbare plaats in een groot meer. De reden dat Smithson deze plek heeft uitgekozen voor het kunstwerk is dat hij er langskwam en achtergelaten spullen van oliezoekers tegenkwam. Hij vond het een mooie plek om de uitbuiting van de natuur door de mens te laten zien in een groot kunstwerk dat de natuur vanzelf weer af kon breken. Voor toeschouwers is het een lastige kwestie, omdat zij het werk nooit in zijn volledigheid kunnen zien. Smithson had daarom het productieproces gefilmd en samen met foto’s een expositie over het werk gemaakt.
Spiral Jetty wordt beschouwd als het hoofdwerk van Smithson en wordt tegelijk aangehaald als goed voorbeeld voor een land art-kunstwerk. Deze stroming ontstond in de jaren zestig van de 20ste eeuw en kan gezien worden als ontstaan uit de minimal art waarin omgeving ook al een grote rol speelde. Land art legt zich alleen volledig toe op de natuur en de mogelijkheid van de mens er ingrijpende veranderingen in aan te brengen.

Spiral Jetty in de literatuur.

Spiral Jetty verschijnt in de meeste handboeken als beste voorbeeld van een land art-kunstwerk en als belangrijkste werk van Robert Smithson. Het kunstwerk krijgt niet de grootste aandacht in de boeken, ondanks dat er wel altijd een foto van het werk in de handboeken is afgebeeld. Vaak verschijnt er ook een citaat van Smithson in de tekst om zijn ideeën wat duidelijker toe te lichten. Hieruit schemert al de problematiek door die Spiral Jetty oproept. Auteurs of interpreten zijn niet in staat via het werk zelf erachter te komen wat de inhoud van het werk is. Ze zoeken de betekenis via de kunstenaar die zelf ook teksten heeft geschreven over dit werk. Een voorbeeld van een handboek is Gardner’s Art through the Ages. De auteur begint met een korte inleiding over landschapskunst en daarna een kort stuk over Robert Smithson waarin hij Spiral Jetty noemt. De auteur zegt iets opvallends over landschapskunst wat de meeste andere boeken niet noemen, te weten dat landschapskunst een kruising is tussen architectuur en sculptuur. Over het kunstwerk zelf noemt hij een paar korte feiten met een citaat van Smithson erbij over het idee voor Spiral Jetty. Het boek Encyclopedie van de moderne kunst schrijft iets uitgebreider over Spiral Jetty, maar ook hier blijft een interpretatie vrijwel uit. Het boek beschrijft meer hoe Smithson tot zijn idee van het kunstwerk kwam en hoe de spiraalvorm tot stand is gekomen. Artikelen over het kunstwerk zijn er maar in kleine mate, omdat de meeste artikelen het kunstwerk zelf niet als focus hebben, maar zich richten op Robert Smithson. De meeste noemen het werk als voorbeeld van Smithson’s ideeën over natuur en kunst en geven er geen interpretatie van. De artikelen gaan vooral in op het leven van de kunstenaar en de teksten die Smithson heeft geschreven. Een artikel met de titel Reflections on Robert Smithson noemt Spiral Jetty slechts eenmaal, omdat de auteur van het artikel bij Spiral Jetty geweest is met Smithson. Interpretaties van het werk blijven volledig uit. Een ander artikel met de titel Gravity’s Rainbow and the Spiral Jetty vergelijkt Spiral Jetty met het boek Gravity’s Rainbow door Thomas Pynchon uit 1973. Hier wordt ook het woord ‘entropie’ weer gebruikt en de auteur schrijft dat “its building redistributed the landscape but didn’t introduce any new materials into it. The conversion of the landscape into art was an entirely historical process which barely interrupted nature, whose inexorability is thereby confirmed by the work.” Dit geeft een iets beter inzicht in wat het kunstwerk ‘doet’, maar dit is ook terug te vinden in de handboeken die over het werk hebben geschreven. Het artikel A Postscript: Some Neo-Romantic Mutations noemt Spiral Jetty als voorbeeld van een “earthwork” waarmee kunstenaars proberen de mystieke waarde van het landschap te vangen en de nietigheid van de mens tegenover de aarde en het universum willen laten zien. Dit artikel geeft geen interpretatie van het kunstwerk, maar door Spiral Jetty als voorbeeld te nemen voor een mystiek kunstwerk geeft het wel een nieuw inzicht in het kunstwerk. Het krijgt een romantische lading en wordt gezien als een schakel tussen mens, hemel en aarde. Dit artikel noemt geen citaten van Smithson, maar focust zich meer op de algemene term ‘aardkunst’.
Deze voorbeelden wijzen uit dat er een problematiek speelt rondom de interpretatie van Spiral Jetty. Ze gaan meer in op het ontstaan van de vorm van het kunstwerk dan wat de inhoud of de boodschap ervan kan zijn. Voor de inhoud van het werk kijken zij ook allemaal naar de ideeën van de kunstenaar zelf. De auteurs schrijven allemaal ongeveer hetzelfde stukje over de kunstenaar en het kunstwerk en laten een hoop achterwege, waardoor er veel vragen over het kunstwerk onbeantwoord blijven. De interpretatieproblemen komen door de vorm van het werk en de plaats waar het kunstwerk ligt. Wanneer er niet gekeken wordt naar de filosofie van Smithson over het werk is het heel moeilijk om erachter te komen waarom het werk spiraalvormig is en waarom het op die afgelegen plaats ligt. Voor bezoekers is het werk zeer moeilijk toegankelijk en omdat het onder water verdwijnt, zal het daarna alleen maar op foto’s en films te zien zijn. Auteurs hebben vooral moeite met wat nu precies het kunstwerk is, aangezien het voor toeschouwers nauwelijks te bezoeken is en het werk langzaam verdwijnt. De presentatie van het kunstwerk roept ook problemen op, omdat het aan de hand van foto’s en films werd gepresenteerd. Bezoekers krijgen daardoor niet een goede ervaring van de grootte van het werk en wat het met de omgeving doet. In de teksten over Spiral Jetty wordt de ervaring van de toeschouwer niet genoemd, evenmin als de presentatiewijze aan de hand van foto’s en films. De vluchtigheid van het medium kan ook een probleem opleveren voor auteurs, omdat het werk weer zal veranderen nadat zij erover hebben geschreven. Vandaar dat de filosofie van Smithson zo belangrijk is, omdat uit zijn ideeën afgeleid kan worden hoe men dit kunstwerk zou moeten benaderen.

De stroming waarbij Spiral Jetty is geplaatst zorgt ook voor problemen, omdat het een kunststroming is met kunstwerken die niet in een museale context geplaatst zijn. Ze liggen of staan in de vrije natuur volledig buiten het galerie- of museumwezen. Wat maakt deze kunstwerken dan tot kunst? Geen van de auteurs die ik gebruik heb voor dit onderzoek gaat hierop in. Spiral Jetty is een kunstwerk, omdat het door de filosofie van de kunstenaar goed onderbouwd is. De auteurs geven geen esthetische benadering van Spiral Jetty en moeten op zoek naar andere criteria om dit kunstwerk mee te beschrijven. De beschrijvingen van het kunstwerk gaan echter allemaal in op de filosofie van Smithson, waaruit wel duidelijk wordt waarom dit werk deze vorm heeft, maar beschrijvingen over wat het precies is worden niet gegeven. Spiral Jetty kan bijvoorbeeld worden gezien als architectuur, zoals Gardner duidelijk maakte dat land art een combinatie is van architectuur en beeldhouwkunst. Het probleem dat hieruit voortvloeit, is dat de auteur moeite heeft met het vinden van een geschikte term voor land art. Spiral Jetty past niet volledig bij deze termen, omdat de traditionele architectuur en beeldhouwkunst niet aansluiten bij dit werk. Het kunstwerk is geen gebouw en is ook geen gehouwen beeld, echter heeft het termen nodig om begrepen te kunnen worden en daarvoor wordt een vergelijking gezocht in voorgaande kunstvormen.

In de teksten wordt ook niet ingegaan op de kleuren die het werk heeft of creëert in het water. De esthetische waarde hiervan wordt volledig buiten beschouwing gelaten en auteurs noemen alleen kort dat de zoutkristallen midden in de spiraal kleureffecten veroorzaken. Wat dit voor gevolg heeft voor het kunstwerk in zijn geheel wordt niet genoemd. Het effect van kleuren is echter wel een interessant punt om te onderzoeken, aangezien het opvallende kleuren zijn die het werk meer levendigheid geven.
Het kunstwerk kan op een andere manier verschijnen wanneer auteurs meer vanuit het kunstwerk gaan denken en niet volledig vanuit de ideeën van de kunstenaar. Er moet meer onderzocht worden wat het kunstwerk voor effect heeft op de omgeving en wat het doet met toeschouwers die over het werk heen zijn gelopen of die eroverheen gevlogen zijn. De reacties van toeschouwers kunnen nogal uiteenlopen wanneer zij alleen foto’s of films hebben gezien of wanneer zij het werk in het echt hebben gezien. Het kunstwerk opent vanuit zichzelf een aantal vragen waarop interpreten een antwoord zouden kunnen zoeken.
Spiral Jetty kan bijvoorbeeld gezien worden als een performance, omdat het werk een samenspel van elementen laat zien die elkaar uitdagen. De stenen uit het landschap zijn in het water gebracht in een spiraalvorm die voorkomt uit de moleculaire structuur van de zoutkristallen in het meer en die zoutkristallen maken een kleur in de spiraal doordat ze reageren met de stenen van het kunstwerk. De elementen water, lucht en land dagen elkaar zo uit op en om het kunstwerk heen. Deze elementen zijn met elkaar het kunstwerk en zorgen ervoor dat het kunstwerk nooit af is. De performance gaat net zolang door tot de spiraal volledig verdwenen is. De tijdsduur van het werk is een belangrijk aspect, omdat het uiterlijk van het werk erdoor wordt bepaald.
Het artikel A Postscript: Some Neo-Romantic Mutations noemt Spiral Jetty als voorbeeld van een mystieke landschapsbeleving. Deze benadering kan ook interessant zijn om verder uit te bouwen, aangezien landschap in de Romantiek een belangrijke waarde had voor de mensen uit die tijd. In de Middeleeuwen en Nederlandse Gouden Eeuw speelde landschap ook een belangrijke rol, maar dan op een andere manier als tijdens de Romantiek. In alle tijden had het landschap echter de rol om de mensen na te laten denken over de nietigheid van de mens tegenover de allesoverheersende natuur. Spiral Jetty kan ook op deze manier benaderd worden, als een kunstwerk dat de mens na laat denken over zijn eigen nietigheid en de kracht van de natuur om iets wat een mens gemaakt heeft weer af te breken tot natuur. De originele ideeën van de kunstenaar moeten niet vergeten worden, maar het kunstwerk kan op deze manier wel een diepere inhoud krijgen. Het zout dat gekristalliseerd is aan de oppervlakte van de spiraal geeft ook lichtreflecties door de zon en het water en het kan interessant zijn om te onderzoeken wat het belang van deze lichtreflecties is voor het kunstwerk.

Een nieuwe interpretatie van het kunstwerk wordt niet gegeven door de ideeën van deze nieuwe inzichten, maar het kan wel een discussie openen over dit kunstwerk, aangezien de auteurs die er nu over schrijven of geschreven hebben hetzelfde stukje steeds herhalen en zelf geen onderzoek doen naar andere mogelijkheden om dit werk te interpreteren. Ze nemen het idee van de kunstenaar over in letterlijke citaten en labellen het kunstwerk met termen uit voorgaande kunstvormen. Door vanuit het kunstwerk na te gaan denken ontstaan er nieuwe vragen die onderzocht kunnen worden. Wellicht hebben deze vragen niets met het kunstwerk van doen, maar door erover na te denken ontstaat er wel een andere kijk op het kunstwerk. Het opent zich voor meerdere ideeën in plaats van enkel de ideeën van de kunstenaar na te volgen. De ideeën van de kunstenaar blijven belangrijk en volledig andere interpretaties dan de oorspronkelijke zijn misschien ook niet relevant voor Spiral Jetty, maar door over nieuwe vragen na te denken kunnen er wel nieuwe inzichten ontstaan die het kunstwerk meer diepgang geven.

Waar hoort het kunstwerk thuis?

Spiral Jetty is problematisch te plaatsen in de kunstgeschiedenis, omdat het auteurs voor de lastige taak stelt termen te bedenken voor een nieuwe kunstvorm. Zij kijken daarom veel naar de kunstenaar en laten de interpretatie van het werk over aan de kunstenaar zelf. Het kunstwerk krijgt bijna nooit de volle aandacht en er wordt niet diep op het kunstwerk ingegaan door de auteurs. In de handboeken wordt het als een voorbeeld van land art-kunstwerk getoond en als hoofdwerk van Smithson. Artikelen die het kunstwerk noemen vergelijken het met andere kunstwerken of met het hoofdonderwerp van het artikel, maar het kunstwerk wordt daar niet geïnterpreteerd. Land art en daarbij Spiral Jetty worden weinig toegelicht. De ervaring die het kunstwerk op zou roepen bij toeschouwers wordt buiten beschouwing gelaten, evenals de tentoonstellingswijze aan de hand van foto en film.
Auteurs gaan snel voorbij aan het kunstwerk en laten ook de esthetische waarde buiten beschouwing, terwijl het werk die wel degelijk heeft. Wanneer men puur naar de vorm en de kleuren zouden kijken kan het kunstwerk anders benaderd worden en meerdere discussies openen. Spiral Jetty kan ook meer inhoud krijgen wanneer men de kunstenaar even buiten beschouwing laat. Hij heeft veel ideeën bij dit werk en die zijn ook zeker belangrijk voor een goede interpretatie van het werk, omdat zonder zijn ideeën het kunstwerk niet zou bestaan. Als die ideeën los worden gelaten om vanuit een ander oogpunt te kijken ontstaan er vragen vanuit het kunstwerk zelf. Die vragen kunnen nieuwe onderzoeken opwerpen waardoor er nieuwe inzichten ontstaan op het kunstwerk. Dit onderzoek biedt geen nieuwe, sluitende interpretatie van het kunstwerk Spiral Jetty, maar heeft geprobeerd een kritische kijk te geven op de teksten die over dit kunstwerk geschreven zijn. Door meer vanuit het kunstwerk te gaan kijken naar het kunstwerk zelf kunnen er wel nieuwe interpretaties ontstaan die het kunstwerk op een andere manier ‘openen’ voor publiek of de wetenschap.