KCV: Vitruvius en de Tempel van Portunus

Vitruvius, de man van de verhoudingen. Hij was een militair, architect en ingenieur in de Romeinse Oudheid en staat vooral bekend als auteur van 'De Architectura', een boekwerk over de perfecte verhoudingen bij onder andere gebouwen. Hierbij een analyse van de goed bewaarde Tempel van Portunus (Forum Boarium, Rome) volgens de aanwijzingen van Vitruvius.

Vitruvius

Marcus Vitruvius Poll(i)o was een Romeins militair, architect en ingenieur. Hij heeft vermoedelijk geleefd van 85 – 20 voor Christus. Hij is vooral bekend doordat hij de auteur is van De Architectura, het standaardwerk over de bouwkunst. Van zijn leven is alleen bekend wat hij er in De architectura over verteld. Mogelijk diende hij als hoofdingenieur het Romeinse leger en nam hij deel aan diverse veldslagen onder Julius Caesar.
Zijn werk ‘De Architectura libri decem’ is heel bijzonder, omdat het een van de weinige overgebleven boeken over bouwkunst is uit de klassieke oudheid. De boeken uit de oudheid gingen vooral over filosofie, godsdienst en daden van grote mannen in het verleden. Werken met je handen stond niet hoog in aanzien en er werd dus ook niet veel over geschreven. Er zijn erg weinig gegevens over Vitruvius zelf, waarschijn ook doordat techniek een lage status had onder de geletterden. Erg gezaghebbend kan Vitruvius niet geweest zijn.

Templum Portuni

De Tempel van Portunus is het best bewaarde tempeltje van het oude Rome. Men weet niet precies uit welk jaar het dateert. Waarschijnlijk stamt de huidige versie uit de tweede eeuw voor Christus met restauraties uit de eerste eeuw voor Christus. De tempel is gewijd aan Portunus, de Romeinse god van de havens. Hij staat op het Forum Boarium in Rome, het oudste marktplein van de stad. Dat is een logische plek, omdat daar in de oudheid de belangrijke haven de Portus Tiburtinus was. Vanuit de tempel kon Portunus dus waken over de schepen met handelswaar. Het Forum Boarium was naast een belangrijk marktplein ook een heilige plaats waar meerdere tempels waren opgericht.
De tempel wordt ook wel eens (foutief) de tempel van Fortuna Virilis genoemd, naar de maagdelijke godin van het geluk. Jonge meisjes die verloofd waren droegen hun zogenaamde maagdenjurk aan haar op. Dit is alleen niet correct, deze tempel lag een eindje verder ter hoogte van het Forum Olitorium.
In 872 werd de tempel verbouwd tot kerk, gewijd aan de Heilige Maria van Egypte. Er heeft lange tijd aan de linkerkant een klooster tegenaan gezeten.

De Portunus Tempel volgens Vitruvius

De portunus tempel is gebouwd volgens de Ionische orde, wat te zien is aan de Ionische kapitelen met voluten met Ionisch kymation (eierlijst). De tempel is 20 meter lang en 12 meter breed, en staat op een podium van 2,5 meter hoog.
De grondvorm van de portunus-tempel is de prostylos. De tempel heeft weliswaar zes zuilen aan de voorzijde in plaats van vier, maar hij heeft geen losse zuilen aan de achterzijde, en wél twee hoekzuilen, waardoor hij toch bij de prosylos hoort.

Het tempeltype is de systylos, waarbij de dikte van twee zuilen in het intercolumnium gaat. Omdat het intercolumnium bij de Portunus-tempel iets meer dat twee keer de diameter is, zou je kunnen denken dat hij van het type eustylos is, waar het intercolumnium 2¼ is. Bij de eustylos is echter de middelste tussenruimte drie keer de diameter van de zuil, wat bij de Portunus-tempel niet het geval is. De systylos is volgens Vitruvius geen goed bouwtype. Vrouwen kunnen niet arm in arm de trappen bestijgen voor het dankgebed, maar moeten een rij vormen. Het type eustylos was met het oog op doelmatigheid, schoonheid en sterkte het best geweest.

Aan de lengte van de zuilen is ook te zien dat de tempel bij het systylostype hoort. Bij dat type is de verhouding van de lengte van de zuil ten opzichte van de diameter 9½ : 1. Bij de Portunus-tempel is de lengte van de zuilen 8,20 meter, de diameter is 0,85 meter. 8,20 : 0,85 = 9,6. Dit komt dus overeen met de verhoudingen die de systyloszuilen moeten hebben. Door de relatief kleine afstand tussen de zuilen hoeven de zuilen geen grote diameter te hebben. Zou het intercolumnium groter zijn, dan zouden de zuilen er mager of iel uitzien. Zouden de zuilen in de verhouding van bijvoorbeeld 8 : 1 zijn, zouden ze er gezwollen en onaangenaam uitzien. Het gaat dus allemaal om de juiste verhoudingen.

De Portunus-tempel heeft elf traptreden aan de voorzijde, zodat men met dezelfde voet de eerste en de laatste trede bestijgt.
De pronaos van de tempel is een open portiek in tetrastyl (vier zuilen vooraan), die toegang gaf tot de afgesloten cella.
De muren van de cella en de pilasters zijn gemaakt uit blokken tufsteen. De rest is gemaakt van travertijn, waarover in de Romeinse tijd een laag stucco was aangebracht.

Vitruviusman

Een Vitruviusman is een tekening van een menselijk lichaam waarbij gebruik is gemaakt van de door Vitruvius opgezette richtlijnen voor de lichaamsverhoudingen.Er treed nogal eens verwarring op door de benaming, Vitruvius zelf heeft geen dergelijke tekening gemaakt. De bekendste Vitruviusman is gemaakt door Leonardo DaVinci, omstreeks 1490.