De eerste schriftsoorten en schrijfrichtingen

Tot aan de Verlichting dacht men dat het schrift een uitvinding van God was. Tegenwoordig denken wetenschappers dat het schrijven ontstond uit het rekenen. Toch zijn er in bewaard gebleven teksten uit de vroegste tijdperken weinig verwijzingen naar het rekenen gevonden. Niemand weet precies wanneer het schrift werd uitgevonden. Wel kunnen we ongeveer achterhalen hoe het moet zijn ontstaan. Verschillende grote beschavingen hadden unieke schrifttekens waarbij de schrijfrichting regelmatig anders was.

Van gekras naar het eerste schrift

Voordat het schrift bestond, had men voor handel en administratie een systeem nodig om transacties op een duidelijke manier vast te leggen dat voor iedereen te begrijpen was. Men begon met een soort van ‘krassen’ de hoeveelheden en andere zaken op te tekenen in klei. Volgens sommige wetenschappers ontstond daaruit het schrift.

Een inscriptie kan pas een schrift worden genoemd, als het bestaat uit een vast systeem van symbolen waarmee je elke gedachte kunt uitdrukken. De symbolen van wat dan het eerste echte volwaardige schrift moet zijn geweest, waren een soort pictogrammen. De eersten dateren uit het einde van het vierde millennium voor Chr. en werden bedacht in Mesopotamië (het huidige Irak). Daarna werden ze in Egypte en de Indusvallei gebruikt. Schrift in de Oudheid:

• Mesopotamië (einde van het 4de millennium v.Chr.)
• Egypte (ca. 3100 v.Chr.)
• Indusvallei (2500 v.Chr.)
• Kreta (1750 v.Chr.)
• China (1200 v.Chr.)
• Midden-Oosten (2de millennium v.Chr.)

Aanwijzingen vertellen ons dat het schrift zich in alle grote beschavingen afzonderlijk heeft ontwikkeld. De Sumeriërs uit Zuid-Mesopotamië schreven waarschijnlijk als eersten. Assyriërs en Babyloniërs ontwikkelden hun Spijkerschrift verder. Buurlanden (Elamieten, Hittieten, Hurrieten, Urarteeërs) namen het over. Het Sumerisch schrift was de inspiratiebron voor het schrift in Egypte en ook voor schriftsoorten in de Levant en Arabië.

Rebusprincipe

Een pictogram dat bestond uit een tekening van een vis of een hoofd met open mond beeldde ‘eten’ uit. Om ze sneller te kunnen schrijven, werden afbeeldingen algauw abstract, zoals het Spijkerschrift.

Pictogrammen konden echter maar een beperkte vocabulaire uitdrukken. Sommige woorden kun je nou eenmaal niet uitbeelden. Daarom was het rebusprincipe een grote uitkomst en belangrijk voor de ontwikkeling van het schrift. Het woord rebus komt uit het Latijn. Het is de zesde naamval van het woord ‘res’, dat betekent ‘zaken’. Nu konden klanken ook worden weergegeven. Het woord ‘arbeiden’ kun je bijvoorbeeld tekenen als een ar, een bij en een den. Hiëroglyfen uit onder meer Egypte bestaan grotendeels uit rebussen.

Schriftsoorten

Schriftsoorten bestaan uit:

• logografische schriften
• het alfabet
• lettergreepschrift
• fonetische schriften

Logografische schriften bestaan uit tekens die betekenissen weergeven zonder de spraakklanken te spellen. Een alfabet is fonetisch: het bestaat uit letters die voor afzonderlijke klinkers en medeklinkers staan. In een lettergreepschrift kunnen tekens ook combinaties van een of meerdere klinkers en medeklinkers weergeven, daardoor zijn er meer verschillende tekens nodig dan in een alfabet. Sumerische logogrammen hadden soms meerde woordwaarden, met lettergreeptekens kon men aangeven wat er precies stond. Het logogram voor ‘been’ was bv DU, maar dat werd ook gebruikt voor ‘gaan’ en dan als GIN gelezen. Daarom werd GIN geschreven met een extra lettergreepteken ‘-na’, zo gaf men aan dat de laatste medeklinker van het woord een ‘N’ was. Fonetische schriften die alleen maar symbolen voor medeklinkers hebben, zoals het Fenicisch, heten medeklinkers.

Het alfabet

Zoals wel vaker, wanneer het gaat om de Oudheid, is niet precies bekend hoe en wanneer precies het alfabet ontstond. Men denkt dat kooplieden het uitvonden om nog sneller en duidelijker voor iedereen, hun handelsovereenkomsten te kunnen optekenen. Het woord komt van het Griekse ‘alfa’ en ‘bèta’, de eerste twee letters van het Griekse alfabet. Culturen in het Middellandse-Zeegebied begonnen het alfabet te gebruiken tijdens het tweede millennium v. Chr.

Schrijfrichtingen

Voor het 2de Millennium schreven Sumeriërs in horizontale regels van links naar rechts, daarna keerden ze hun schrijfrichting om. Latere vormen van het Spijkerschrift in Mesopotamië bleven vasthouden aan de schrijfrichting van links naar rechts.

De gebruikelijke richting van hiëroglyfen was van rechts naar links, al zijn ze ook wel omgekeerd geschreven. Ook werd van boven naar beneden geschreven in verticale kolommen. De volgende kolom stond dan steeds links (zelden rechts) van de vorige.

Zoals een ploeger met een os ploegt; boustrophedon

Boustrophedon noemt men een schrijfwijze waarbij regels in afwisselende richtingen worden geschreven. Het woord ‘boustrophedon’ komt uit een oude vorm van het Grieks. Het betekent ‘runderwending’, dus van rechts naar links en van links naar rechts zoals een ploeger met een os ploegt.

Griekse schriften hebben onderling verschillende schrijfrichtingen naast het boustrophedon. Het Myceens loopt bv van links naar rechts terwijl het Grieks-Cypriotisch lettergreepschrift van van rechts naar links gaat.

Kolommen

Traditioneel wordt het Chinees in kolommen van boven naar beneden geschreven. De kolommen volgen elkaar daarbij op van rechts naar links. Bij het Mongools moeten de kolommen van links naar rechts worden gelezen. Ook het Batakse schrift is verticaal met kolommen van links naar rechts. De taal van de Maya’s werd geschreven in paren van verticale kolommen.

Talen sterven nu sneller uit

Vergeleken met vroeger, sterven talen tegenwoordig sneller uit. Ongeveer de helft van alle talen die wereldwijd werden gesproken, is verdwenen tussen 1490 en nu. Men schat dat in de periode van de grootste talige verscheidenheid niet minder dan 10.000-15.000 talen werden gesproken. De verwachting is nu dat aan het einde van de 21ste eeuw zo’n 90% van de wereldtalen zal zijn uitgestorven.

Een belangrijke reden is globalisering. Om mee te komen in de wereld, wil men liever de huidige wereldtalen spreken. Wetenschappers proberen uitstervende talen en dialecten op te tekenen zodat ze niet vergeten worden. Ze zijn niet alleen van cultureel belang, maar ook voor het historisch onderzoek. Met het verdwijnen van een taal, gaan ook bepaalde nuances en begrippen verloren, die kenmerkend zijn voor die taal. Een natuurlijke dood sterven veel talen sinds eeuwen, maar nu gaat het allemaal veel te snel. Kenmerken van een gestorven taal zijn daarmee verloren en vergeten in plaats van een deel van een nieuwe taal te worden.

Unesco probeert nu talen te redden met een lijst van met uitsterven bedreigde talen die in kaart zijn gebracht. Met het 'Endangered Languages Programme' wordt geprobeerd om wereldwijd zoveel mogelijk talen te behouden.