De herkomst van vijf van de meest gebruikte spreekwoorden

Onze taal kent een groot aantal spreekwoorden waarvan een aantal zeer vaak gebezigd worden. Hoewel de betekenis van deze spreekwoorden ons vaak goed bekend is, is de herkomst van de spreekwoorden voor ons vaak minder bekend. Waar komen deze spreekwoorden vandaan en hoe hebben ze zo lang in ons spraakgebruik kunnen overleven? Vijf van de meest gebruikte spreekwoorden worden dieper onderzocht, naar de herkomst en hoe ze zich ontwikkeld hebben in de loop der tijd.

Je moet een gegeven paard niet in de bek kijken

Een van de meest gebruikte spreekwoorden is 'Je moet een gegeven paard niet in de bek kijken.' Dit spreekwoord betekent dat je een geschenk niet te kritisch moet beoordelen. Het spreekwoord komt van een oude methode om de kwaliteit van een paard te onderzoeken. In vroeger tijden was het zo dat als men een paard kocht, dit een grote aanschaf was waar men voorzichtig mee moest om gaan. Een van de punten die men gebruikte tijdens de inspectie van een paard, was het kijken in de bek van het dier. Hiermee was het idee dat de leeftijd van het paard geschat kon worden; een paard wordt immers niet oneindig oud. Aan de tanden van het paard (slijtage, aantal, etc) kon men zien hoe oud het paard ongeveer was. Letterlijk genomen zou het dus niet schappelijk zijn om een paard dat men cadeau kreeg in de bek te kijken om te zien hoe oud het is; meer figuurlijk gezien betekent het in onze tijd dat je niet kritisch moet zijn op het geschenk dat je krijgt.

Waar men wel eens klachten hoort over de overname van onze taal door buitenlandse woorden, is het leuk om te weten dat dit van alle tijden is. Het spreekwoord "je moet een gegeven paard niet in de bek kijken" komt ook oorspronkelijk uit het Latijn; "Noli equi dentes inspicere donati", waaruit het vertaald is naar verschillende Europese talen zoals de onze.

Wie het eerst komt, het eerst maalt

Een ander populair spreekwoord is "wie het eerst komt, het eerst maalt". Ook dit spreekwoord kunnen we herleiden naar vroeger tijden, waar dit vrij letterlijk werd opgenomen. We moeten hiervoor terug naar de tijd waarin koren nog werd gemalen op wind- en watermolens. Hier was het in diverse gewesten verplicht voor een molenaar, de bedienaar van de molen, om het koren dat het eerste werd aangeleverd ook het eerste te malen. Men kon dus geen vriendendiensten bewijzen aan anderen, die later kwamen. Vanuit hier is het spreekwoord ontstaan, waarna het zijn huidige bredere betekenis heeft verkregen. Degene die het eerst arriveert, wordt ook het eerste geholpen.

Het ijzer smeden als het heet is

Waar "wie het eerst komt, het eerst maalt" uit de molenaarswereld komt, komt "het ijzer smeden als het heet is" uit de wereld van de smid. IJzer is in zijn normale vaste toestand zeer lastig te bewerken omdat het zeer hard en vrijwel niet buigzaam is. De soorten metalen die we tegenwoordig gebruiken zijn dan ook niet te vergelijken met het ijzer dat men in vroeger tijden gebruikten; onze metalen zijn vaak samengesteld uit een aantal verschillende soorten om een ideale legering te verkrijgen voor een bepaald doel. Koud ijzer proberen te bewerken was vroeger een garantie voor weinig succes en waarschijnlijk gebroken ijzer. IJzer wordt pas bewerkbaar als het tot zeer hoge temperaturen verhit wordt, zo rond de 1000 graden. Dit werd gedaan in een zeer heet vuur van hout en/of kolen. Zodra het ijzer uit het vuur werd gehaald, begon het al af te koelen en bestond het risico dat als er te lang gewacht werd, het ijzer weer onwerkbaar werd. Voor een smid was het dus essentieel om direct te gaan smeden als het ijzer heet was.

Terug naar onze tijd wordt dit spreekwoord vertaald met de wijsheid dat je een ontdekte mogelijkheid of situatie direct moet benutten en niet moet wachten. Het moment kan dan voorbij gaan en niet meer terugkomen. Net als het spreekwoord dat een gegeven paard niet in de bek gekeken moet worden, komt ook dit spreekwoord uit het Latijn en is het terug te vinden in meerdere Europese talen.

Door het oog van de naald kruipen

Het spreekwoord "door het oog van de naald kruipen" heeft een andere herkomst dan de eerder genoemde spreekwoorden. Waar de eerder behandelde spreekwoorden uit het vroegere dagelijks leven bij ons terecht zijn gekomen, heeft "door het oog van de naald kruipen" een Bijbelse herkomst. In de Bijbel geeft Jezus op een bepaald moment aan dat het makkelijker is voor een kameel om door het oog van een naald te gaan, dan voor een rijke om in de hemel te komen. Gedacht wordt dat deze beeldspraak niet zozeer te maken heeft met naalden zoals wij die kennen, maar met de kleine poorten van het oude Jeruzalem. In deze stad had men ook zeer kleine poorten die het oog van de naald heetten. Omdat deze poortjes zo klein waren, konden mensen er wel doorheen, maar zou het voor een kameel alleen kruipend te doen zijn.

Deze poortjes hadden als doel om in geval van gevaar, wanneer de grote poorten gesloten werden, toch nog binnen de stad te kunnen komen. Het was als het ware een laatste redmiddel, waarbij men wel (indien men dus zwaar beladen was) veel spullen zou moeten achterlaten om door de poort te kunnen komen. Gezien deze herkomst is het dus niet verwonderlijk dat "door het oog van de naald kruipen" nog steeds betekent dat je net op tijd gered bent.

Door de mand vallen

Door de mand vallen is een spreekwoord waarbij men nog niet volledig eensgezind is over de herkomst. De betekenis van door de mand vallen is ontmaskerd worden; als iemand door de mand valt, worden zijn negatieve bedoelingen of karakter herkend, hoewel de persoon dit zelf probeerde te verbergen.

Verschillende bronnen geven een verschillende oorsprong. Zo zou het misschien zo zijn dat het spreekwoord zijn herkomst vindt in de zestiende eeuw, waarbij dames de mannen die bij hen langs kwamen met een mand uit het raam naar binnen zouden helpen. Om op een subtiele wijze duidelijk te maken aan de man dat zijn bezoek niet op prijs werd gesteld, zou dan een mand met een zwakke bodem uit het raam gehangen worden, waardoor hij er doorheen viel bij het omhoog hijsen. Deze uitleg lijkt op enige wijze wel te maken te hebben met het spreekwoord, aangezien we in een iets latere periode zien dat een versierpoging van een man door een dame afgewezen kon worden door het opsturen van een symbolische mand. Deze oorsprong van het spreekwoord lijkt het meest waarschijnlijk, aangezien men ook de uitdrukking "de korf krijgen" kent, welke ook zijn oorsprong in dit gebruik heeft.