Menselijke klanken: medeklinkers

Menselijke klanken: medeklinkers Mensen kunnen allerlei verschillende klanken produceren met hun longen, stembanden, luchtwegen, mond, tong en lippen. Het International Phonetic Alphabet (IPA) biedt een gestandaardiseerde manier om menselijke klanken te classificeren. Hieronder volgt een overzicht van de medeklinkers zoals IPA deze aangeeft. Het belangrijkst in de classificatie van medeklinkers is de volgende driedeling: plaats van articulatie, manier van articulatie en stem. Aan de hand van die drie kenmerken kunnen de meeste medeklinker gespecifeerd worden. Het gaat hier om de zogenaamde pulmonische medeklinkers, waarbij lucht uit de longen geperst wordt. Alle Nederlandse medeklinkers zijn pulmonisch. Bij niet-pulmonische klanken worden de longen niet gebruikt (bijvoorbeeld de zogenaamde kliks in Afrikaanse talen). In dit artikel wordt eerst de driedeling behandeld aan de hand van pulmonische medeklinkers, om vervolgens te kijken naar verschillende soorten niet-pulmonische medelinkers.

Plaats van articulatie

Klanken worden gevormd door een tijdelijke vernauwing in de mond of luchtpijp. Deze vernauwing wordt gemaakt door bijvoorbeeld de lippen of de tong. De plaats van articulatie verwijst naar de plek in de mond waar de vernauwing zich bevindt. De alveolaire rand is het vlakke stuk achter de tanden. IPA kent de volgende plaatsen (van voor naar achter):

Plaats algemeen Plaats speciaal Omschrijving Voorbeeld
Labiaal Bilabiaal “Twee lippen” b
Labiodentaal Zowel de lippen als de tanden (de onderlip raakt de boventanden) f
Coronaal Dentaal De tong drukt tegen de tanden Engelse th
Alveolair De tong raakt de voorkant van de alveolaire rand t
Post-alveolair De tong raakt de achterkant van de alveolaire rand sh
Retroflex De tongpunt krult naar achteren, achter de alveolaire rand op het harde gehemelte Een s met de tong gekruld
Dorsaal Palataal De tong raakt het harde gehemelte Als de “nj” in “oranje”
Velair De achterkant van de tong raakt het zachte gehemelte k
Uvulair De achterkant van de tong raakt de huig Harde g
Radicaal of Pharyngaal Pharyngaal De tongwortel raakt de pharynx (slokdarmhoofd) Hebreeuwse h
Epiglottaal De aryepiglottis raakt de luchtpijp (zeldzaam)
Glottaal Bij de stembanden h

Er zijn ook medeklinkers die twee plaatsen van articulatie kennen. Deze worden besproken onder het kopje gecoarticuleerde medeklinkers.

Manier van articulatie

Er zijn verschillende manieren waarop de lucht de vernauwing kan passeren. IPA kent de volgende manieren van articulatie:

Manier Omschrijving Voorbeeld
Nasaal De lucht passeert door de neus n
Plosief De lucht wordt vastgehouden en dan (explosief) losgelaten p
Fricatief De lucht passeert de vernauwing trillend (met frictie) f
Approximant Tussen klinker en medeklinker in: de lucht kan de vernauwing zonder veel trillen passeren j
Tril Lucht wordt langs de tong geperst waardoor deze de plaats in de mond (meestal) meerdere keren raakt rollende r
Tap/flap De tong raakt de plaats in de mond één keer Engelse r
Laterale fricatief, approximant of flap Een soort l-klank waarbij de lucht langs een of beide zijden van de tong ontsnapt l, Welshe ll, donkere l (als in bold)

Plosieven en fricatieven worden ook wel obstruenten genoemd, terwijl alle andere soorten klanken sonoranten heten.

Stem

Het laatste kenmerk is het gebruik van de stembanden. Dit is een eenvoudige tweedeling: de stembanden trillen wel of niet. Dit verschil wordt aangeduid als stemhebbend (wel) en stemloos (niet). Er zijn verschillende klanken die alleen op dit kenmerk verschillen, met name plosieven en fricatieven. Hieronder volgen een aantal voorbeelden:

Plaats van articulatutie Manier van articulatie Stemhebbend Stemloos
Bilabiaal Plosief b p
Alveolair Fricatief z s
Alveolair Plosief d t
Velair Plosief g (als in goal) k
Labiodentaal Fricatief v f

Niet-pulmonische medeklinkers

Ook deze speciale medeklinkers worden beschreven aan de hand van de driedeling: plaats van articulatie, manier van articulatie en stem. De meest voorkomende medeklinkers zijn pulmonisch, d.w.z. lucht wordt uit de longen geperst. Niet-pulmonische klanken zijn echter wijdverspreid over de wereld, bijvoorbeeld in Afrika, Azië en de oorspronkelijke talen van Amerika en Australië. Daarnaast zijn er ook nog medeklinkers die meer dan één plaats van articulatie hebben, de zogenaamde gecoarticuleerde medeklinkers.

Gecoarticuleerde medeklinkers

Zoals reeds gezegd hebben gecoarticuleerde medeklinkers twee plaatsen van articulatie. In IPA wordt dit meestal aangeduid met een zogenoemde tie bar (ronde verbindinsstreep boven of onder de twee tekens). Op haar overzicht geeft IPA twee voorbeelden: kp en ts. Daarnaast zijn er ook nog zes speciale symbolen om gecoarticuleerde medeklinkers te beschrijven: drie labiale approximanten en drie palatale fricatieven. Gecoarticuleerde medeklinkers bevatten meestal een labiale, palatale of velaire klank.
Deze speciale medeklinkers komen voor in veel verschillende talen. Een voorbeeld uit het Engels is de /w/ van went. Deze wordt beschreven als een stemhebbende bilabiale velaire approximant. Dit betekent dat de lippen getuit worden en de achterkant van de tong omhoog gaat.

Kliks

Kliks zijn een speciale groep gecoarticuleerde medeklinkers. De lucht wordt vastgehouden tussen de twee plaatsen van articulatie en de tong maakt een zuigend geluid. Dat klinkt erg ingewikkeld, maar iedereen kan het. Het klak-geluid dat we maken bij paarden en het /tsk/-geluid als we onze afkeuring laten blijken zijn allebei kliks, respectievelijk lateraal en dentaal. Naast deze twee vormen worden in IPA ook nog drie andere kliks onderscheiden: een bilabiale (kus-geluid), post-alveolaire en palate. Kliks komen voor in de Khoisan-taalfamilie in zuidelijk Afrika. Kliks zijn alleen te vinden aan het begin van een woord of stam van een woord, nooit in het midden of aan het eind.

Stemhebbende implosieven

De term implosieven suggereert al dat we hier te maken hebben met omgekeerde plosieven. Bij een implosief wordt meestal lucht naar binnen gezogen in plaats van naar buiten geperst. Dit is te vergelijken met iemand die naar een verhaal luistert en dan “ja” zegt door in te ademen in plaats van uit te ademen. Maar implosieven kunnen ook gemaakt worden door een vacuum in de mond te creëren en dat dan los te laten (waardoor lucht naar binnen strootm). IPA kent vijf verschillende stemhebbende implosieven: bilabiaal, dentaal/alveolair, palataal, velair en uvulair. Implosieven komen voor in verschillende Afrikaanse talen onder de Sahara, Zuid-Oost Azië en het Amazonegebied. Europa en Australië kennen deze medeklinkers niet en in Noord-Amerika, Zuid-Amerika en India hebben slechts enkele talen deze klanken.

Ejectieven

Ejectieven zijn tegengesteld aan implosieven. In plaats van lucht naar binnen te zuigen, gaat er lucht naar buiten. Maar wat maakt ze dan anders dan gewone pulmonische medeklinkers? Bij ejectieven wordt geen lucht uit de longen gebruikt, maar wordt lucht vastgehouden tussen de stembanden en de plaats van articulatie. Deze lucht wordt dan losgelaten met een duidelijk hoorbare uitbarsting. Ejectieven zijn betrekkelijk eenvoudig: zet je tong op de plaats van een k, houdt de lucht vast (je voelt de druk groeien) en laat los. Je hebt dan een velaire ejectief geproduceerd. Er zijn allerlei ejectieven, maar IPA noemt de bilabiale plosief, dentale/alveolaire plosief en de alveolaire fricatief expliciet. Ejectieven komen vooral voor in de oorspronkelijke talen van noordwestelijk Noord-Amerika, maar ook in westelijke delen van Noord- en Zuid-Amerika, oostelijk Afrika, zuidelijk Afrika en de Kaukasus. Ook enkele talen van Austronesië kennen ejectieven.

Conclusie

De pulmonische en niet-pulmonische medeklinkers kunnen benoemd worden door een combinatie van drie kenmerken: gebruik van de stembanden, plaats van articulatie en manier van articulatie. Als er bijvoorbeeld gesproken wordt over een stemhebbende post-alveolaire fricatief, dan is dat een /zj/ klank (als in journaal). IPA kent in totaal 63 verschillende symbolen voor medeklinkers. Uiteraard vallen talen niet altijd precies binnen de regels. IPA heeft daarom speciale symbolen die effecten als velarisatie, aspiratie en kraakstem kunnen beschrijven.

Lees verder

© 2008 - 2024 Jantrao, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Tsjechisch schrijven en sprekenTsjechisch schrijven en sprekenHet Tsjechisch behoort tot de Slavische talen, een groep van de Indo-Europese taalfamilie gebruikt in Oost- en Midden-Eu…
Spelling van het EngelsSpelling van het EngelsDe Engelse taal is buitengewoon lastig te spellen; ook de Britten en Amerikanen hebben daar zelf last van. Vooral het ge…
Wat is fonetiek?Wat is fonetiek?Fonetiek is een onderdeel van taalkunde dat bestudeert hoe taal klinkt, oftewel de uitspraak van taal. Wat spelling is v…
Spelling: enkele of dubbele klinkers en medeklinkersVoor mensen met Nederlands als moedertaal is het vanzelfsprekend wanneer klinkers en medeklinkers dubbel of enkel geschr…

Boek in eigen beheer verkopenBoek in eigen beheer verkopenAls je een boek in eigen beheer hebt uitgegeven, moet je zorgen voor promotie. Het boek moet de aandacht krijgen van de…
Stenografie: een inleidingStenografie: een inleidingTijdens rechtzittingen en andere officieuze gelegenheden zie je vaak één of meerdere mensen in een hoekje ijverig krabbe…
Bronnen en referenties
  • Inleidingsfoto: Andréia, Flickr (CC BY-2.0)
  • http://en.wikipedia.org/wiki/ipa
  • http://mudrac.ffzg.hr/~ltatomir/skripte/skripte/IPA_chart_2005.jpeg
Jantrao (202 artikelen)
Laatste update: 30-05-2015
Rubriek: Kunst en Cultuur
Subrubriek: Taal
Bronnen en referenties: 3
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.