Analyse van poëzie: rijmschema, strofe, metrum, voet

Naast het interpreteren van de betekenis van poëzie is het gebruikelijk om de technische kwaliteit van een gedicht te beoordelen. Dit gebeurt aan de hand van analyse van het rijmschema, metrum, de strofe en voet. Bij een voet heb je termen om de verschillende soorten aan te duiden: jambe, trochee, spondee, anapest, dactylus en amfibrachys. Wat betekenen deze termen en hoe gebruik je ze? De vele voorbeelden leggen uit hoe het werkt, vooral ook de lastigere termen zoals het metrum.

• Rijmschema
• Strofe
• Metrum en voet

Rijmschema

Het is betrekkelijk eenvoudig om het rijmschema van een gedicht te achterhalen:

1. Lees het gedicht.
2. Kijk welke lijnen met elkaar rijmen.
3. Geef elke rijmende lijn dezelfde letter, beginnend met a.

De tuinman en de dood - P.N. van Eyck

De tuinman en de dood is een voorbeeld van het eenvoudigste rijmschema: aabb. Andere mogelijke schema's zijn bijvoorbeeld abab, abba, abca, etc.

Sommige gedichten met een specifiek rijmschema hebben een naam. De limerick is een voorbeeld van een gedicht met vijf regels volgens het aabba rijmschema. Sonetten (beroemd van Shakespeare) zijn een ander voorbeeld van een speciaal rijmschema: abab cdcd efef gg. Ook Nederlandse dichters hebben variaties van het sonnettenschema gebruikt.

September - Kees Winkler

Strofe

Een strofe in een gedicht is eenvoudig te herkennen omdat het visueel gescheiden is. Het is vergelijkbaar met een paragraaf in een tekst. Strofen beschrijven meestal een gedachte en hebben een vastgestelde lengte van twee of meer lijnen. Er bestaan benamingen voor verschillende strofenlengtes:

• 2: distichon
• 3: terzine
• 4: kwatrijn
• 5: quintet
• 6: sextet
• 7: septet
• 8: octaaf
• 5 of meer: stanza (algemene term)

Zoals je kan zien zijn de namen afgeleid van de Griekse telling voor dat getal. Nostradmus schreef bijvoorbeeld zijn beroemde voorspellingen in kwatrijnen. Gedichten hebben natuurlijk niet altijd dezelfde strofenlengte tot het eind. Het komt vaak voor dat er afwisseling is in die lengte en in sommige dichtvormen, zoals het sonnet, is het vastgesteld hoe lang de strofen moeten zijn. Een sonnet bestaat uit twee kwatrijnen (4 + 4) en dan een sextet (6) of twee terzijnen (3 + 3).

Metrum en voet

Het metrum en voet zijn wat lastiger dan het rijmschema en de strofen. Metrum komt uit het Grieks: metron betekent meten. Het heeft dus te maken met de lengte van een lijn in het gedicht. De lengte van een gedicht wordt niet bepaald door simpelweg de woorden te tellen. Dit werkt niet omdat woorden verschillende lengtes en ritmes hebben wat van invloed is op hoe je het gedicht leest. We merken dit zelf ook als we bijvoorbeeld een Sinterklaasgedicht maken: hoe lang de lijn wordt, hangt af van de lijn waarmee het rijmt. Je kunt niet ineens een lijn veel langer of korter maken, want dan klinkt het niet goed.

De lengte van een lijn meten we in voet. Elke voet is een herhaling van hetzelfde ritme in de lettergrepen. Meestal onderscheiden we zes verschillende voeten. Het ritme in de tabel wordt weergegeven in vier verschillende notatievormen.


Als je een gedicht analyseert, kun je zien hoeveel voeten het heeft. Dit tel je dan per lijn en dat is het metrum (de lengte). Griekse termen worden opnieuw gebruikt om dit aan te duiden:

• 1: monometer
• 2: dimeter
• 3: trimeter
• 4: tetrameter
• 5: pentameter
• 6: hexameter
• 7: heptameter
• 8: octameter

Om een gedicht of lijn te beschrijven combineren we het soort voet met de lengte. Een jambische pentameter is dus een lijn met een jambisch ritme (da DUM) waarin dit vijf keer achter elkaar voorkomt. Een dactylische hexameter is een lijn met een datylisch ritme (DUM da da) waarin dit zes keer achter elkaar voorkomt. Uiteraard komt het voor dat dichters vrijer omgaan met het metrum en niet altijd stug vasthouden aan een.

Uit: Herinnering aan Holland - Hendrik Marsman

September - Kees Winkler

Uit: Voor wie dit leest - Leo Vroman

Lees verder

• Tien stijlfiguren
• Toetsenbord symbolen: leestekens en meer