Biografie: leven en werk van Desiderius Erasmus (1466-1536)

Desiderius Erasmus, zoon van een priester, genoot tijdens zijn leven veel aanzien. Hij verbleef in diverse culturele centra van het toenmalige Europa, zoals Parijs, Cambridge en Rome. Hij schreef, zoals alle geleerden in die tijd, in het Latijn. Hij correspondeerde veel met andere geleerden. Hij vervaardigde een verbeterde versie van het Nieuwe Testament. Ook eenvoudige mensen moesten volgens hem de Bijbel kunnen lezen. Hoewel hij in 1492 tot priester was gewijd, had hij veel kritiek op het functioneren van de katholieke kerk. Zijn bekendste werk is De lof der zotheid, waarin het hele menselijk geslacht, levend onder de ban der zotheid, door Erasmus te kijk wordt gezet.

De jeugdjaren van Desiderius Erasmus

Erasmus had geen onbekommerde jeugd. Als zoon van een geestelijke voelde hij de schande van zijn geboorte. Als geboortejaar van Erasmus worden 1466, 1467 en 1469 genoemd. Waarschijnlijk waren zijn mededelingen over zijn geboortejaar opzettelijk vaag, om zo de status van zijn vader (als priester gewijd voor de geboorte van Erasmus en zijn broer?) te verdoezelen. Het door priesters onbekommerd niet nakomen van de celibaatsverplichting was in die tijd zeker niet de enige misstand binnen de katholieke kerk. Andere misstanden waren het winstbejag bij het toedienen van de sacramenten en het bijgelovige vertrouwen in rituelen.

Erasmus genoot zijn eerste onderwijs in zijn geboorteplaats Gouda. Na een verhuizing met zijn moeder naar Deventer volgde hij onderwijs aan de befaamde Latijnse school aldaar, onder leiding van Alexander Hegius. Na de dood van zijn moeder keerde hij terug naar Gouda. Toen ook zijn vader was overleden werden Erasmus en zijn broer op school gedaan bij de Broeders in Den Bosch. Erasmus ergerde zich aan de strenge discipline en de slecht opgeleide leraren.

In 1487 trad Erasmus in in het klooster Steyn bij Gouda. Volgens Erasmus was hij daartoe gedwongen door zijn voogden, die op die manier hoopten dat ze het wanbeheer van de erfenis van de broers geheim te kunnen houden. In diverse bronnen wordt overigens vermeld dat wellicht de schandvlek van zijn geboorte hem het klooster deed verkiezen.

Twee jeugdwerken van Erasmus

Tijdens zijn verblijf in het klooster schreef hij De contempu mundi (Over de verzaking van de wereld). Hij gebruikte het klassieke genre 'declamatio', een fictieve oefenrede. Dit jeugdwerk lijkt een oprecht pleidooi voor het kloosterideaal te zijn.

Een tweede jeugdwerk van Erasmus is Antibarbari (Bestrijders van het barbarisme). Het thema van deze dialoog is de verhouding tussen de profane (wereldse) en christelijke vroomheid. Veel kloosterlingen waren in die tijd van mening dat vroomheid gelijkstond aan onwetendheid, en dat bestudering van antieke, heidense (Griekse) teksten zou leiden tot zedenbederf. Ze waren van mening dat de hernieuwde belangstelling voor zulke teksten het einde der tijden aankondigde. In zijn Antibarbari weerlegde Erasmus hun argumentatie.

Van kloosterling naar wereldburger

In 1492 werd Erasmus tot priester gewijd. Een lange weg om zijn vorming te voltooien volgde. In Parijs studeerde hij, met onderbrekingen, van 1495 tot 1499 aan de Sorbonne. Om in zijn levensonderhoud te voorzien gaf hij les aan jonge medestudenten. In 1499 bracht hij op uitnodiging van Lord Mountjoy, een van die jonge medestudenten, een bezoek aan Engeland, waar hij kennismaakte met de latere koning Hendrik VIII en met belangrijke humanisten, zoals John Colet en Thomas More.

Belangrijk voor zijn ontwikkeling was een verzoek dat Erasmus, tijdens een tweede verblijf in Engeland, kreeg om twee jonge studenten naar Italië te begeleiden. In Turijn verwierf hij de doctorstitel in de theologie. Hij verbleef vervolgens een jaar in Bologna, om daarna te verhuizen naar Venetië. In Venetië zette Erasmus, als begeleider van de Schotse koningszoon Alexander Stuart, zijn reis voort naar Rome. Daar ontving hij een bericht over de troonsbestijging van Hendrik VIII, die hij in als jongeman in 1499 in Engeland had ontmoet. Erasmus besloot om weer koers naar Engeland te zetten.

De lof der zotheid

Op de terugweg naar Engeland verheugde Erasmus over het weerzien met zijn Engelse vrienden, onder wie de Engelse, wijze humanist Morus (Grieks voor dwaas, zot). Zijn naam bracht Erasmus op het idee om de wijze Zot te vereeuwigen met een lofrede op de zotheid. In zijn De lof der zotheid (1511) drijft Erasmus de spot met de ernst waarmee mensen hun eigen belangen najagen, en met de kortzichtigheid waarmee mensen klaarstaan om over elkaar te oordelen.

In de aan zijn vriend Thomas More opgedragen Sultitiae laus (De lof der zotheid) houdt de Dwaasheid (de gepersonifieerde Zotheid) vanaf het katheder een academische lofrede. De dwaasheid beweert dat zonder haar de wereld niet kan bestaan, want zij is de bron val alle levensgeluk. Er is immers niets zotter dan de liefde en de voortplanting. Door verschillende ambten en beroepen de revue te laten passeren, zoals taalmeesters, dichters, rechtsgeleerden en wijsgeren, die vanwege hun vitterijen en wijsheden haar lachlust wekken, en door vorsten, hovelingen en geestelijken ook te bekritiseren, toont de Dwaasheid aan dat de mens slechts gelukkig kan zijn dankzij de verdwazing van de menselijke eigendunk (de dwaasheid die de mens zichzelf voorspiegelt). Haar slotsom is dat, omdat de kunsten en wetenschappen hun oorsprong vinden in de ijdele roemzucht (eigendunk), de heilzame dwaasheid de ware wijsheid is. Het boek had, ondanks de scherpe aanvallen door theologen, veel succes. Ongetwijfeld leverden de fraaie illustraties van Hans Holbein daaraan een bijdrage.

Antieke cultuur als inspiratiebron

De humanisten pleitten voor het lezen van de antieke teksten. Bestudering van de antieken, de studia humanoria, leidde tot 'humaniteit', tot volwaardige menselijke ontplooiing. Volgens Erasmus dienden de beoefenaars van de theologie, de studia divina, zich vertrouwd te maken met de oudchristelijke geschriften, onder andere het Nieuwe Testament, om zo te komen tot een christelijk humanisme. Einddoel van zowel de studia humanoria als de studia divina was de vervolmaking van individu en maatschappij, een vervolmaking die alleen bereikt kon worden als eruditio (theoretische kennis) en probitas (ethisch gedrag) hand in hand gingen.

Nieuwe tekstuitgaves van christelijke klassieke literatuur

De christelijke geschriften waren overgeleverd via afschriften (van afschriften) van de authentieke teksten, met als gevolg dat ze ongetwijfeld fouten bevatten. Erasmus legde zich toe op het corrigeren van die teksten.

De Latijnse Vulgaat (door Hiëronymus gemaakte Bijbelvertaling in het Latijn uit circa 400 na Christus) was vol fouten vanwege de vele afschriften die er in de loop der tijden van waren gemaakt. Bovendien betrof het een Latijnse tekst die vertaald was uit het Herbreeuws (Oude Testament) en het Grieks (Nieuwe Testament). Ongetwijfeld waren er ook vertaalfouten gemaakt. Een uitgave van het Nieuwe Testament, met correcties die gebaseerd waren op de oudste beschikbare Latijnse handschriften en enkele Griekse handschriften, beschouwde Erasmus als zijn levenswerk. Erasmus motiveerde de door hem aangebrachte wijzigingen in Annotationes (aantekeningen). In 1513 verscheen bij de Baselse drukker Froben zijn tweetalige uitgave van het Nieuwe Testament. De uitgave bevatte zowel de Griekse tekst als de door Erasmus gecorrigeerde Latijnse tekst.

Om de leesbaarheid van het Nieuwe Testament te vergroten, publiceerde Erasmus vanaf 1517 Paraphrases van de boeken van het Nieuwe Testament. Hij vertelde de tekst na in een begrijpelijker en vaak uitvoeriger Latijn, zodat de tekst ook door de minder geletterden kon worden begrepen. In de marge was de oorspronkelijk Latijnse tekst afgedrukt, zodat de lezers de parafrase (de eenvoudigere tekst) konden controleren.

Erasmus wenste dat ook eenvoudige mensen de bijbel konden lezen, en dat de Bijbel (dus) vertaald moest worden in diverse (volks)talen. Dat was in die tijd, een tijd waarin de door Erasmus gepubliceerde Paraphrases door sommigen gezien werden als godslastering, omdat een door de Heilige Geest geïnspireerde Bijbeltekst erdoor werd aangetast, een revolutionaire zienswijze. De prikkel tot vernieuwing was echter zo krachtig dat Bijbelveralingen in diverse (volks)talen een succes werden

Erasmus en de hervorming

Misstanden in de kerk en in de maatschappij, door Erasmus zelf met zowel milde als venijnige spot bekritiseerd, leidden in 1517 tot de stellingen van Luther. Aanvankelijk toonde Erasmus instemming met Luthers denkbeelden. Hij had echter een afkeer van het geweld dat Luther en zijn aanhangers gebruikten. Dat geweld zou volgens hem leiden tot nog grotere verwarring in een tijd die al vol beroering was.

Luther omschreef in een smaadschrift de Bijbelkritiek van Erasmus als de goddeloze laster van een atheïst (niet-gelovige). Erasmus noemde op zijn beurt Erasmus een persoon die hem tegenstond. Er volgde geen verdere discussie. De verwijdering tussen beide mannen was definitief. Op zijn sterfbed verbood Luther zijn kinderen om werken van Erasmus te lezen.

Zijn overlijden

In 1535, toen Erasmus de indruk had dat het niemand meer iets kon schelen waar hij, gelet op zijn leeftijd en ervaring, woonde, besloot hij om terug te keren naar Basel. Zijn slechte gezondheid hield hem daar. Erasmus stierf in de nacht van 11 op 12 juli 1536 en werd onder grote belangstelling begraven.