Joden in Nederland: Verenigde Nederlanden – 1648-1750

Waarschijnlijk woonden in 1690 ongeveer 1400 Joodse gezinnen in de Verenigde Nederlanden. Dit gaat om 8400 personen. In 1700 telde Amsterdam ongeveer 6200 Joden. Het aantal ashkenazische Joden groeide sneller dan het aantal sefardische Joden. In 1750 kende Amsterdam 2800 sefardiem en 14.000 ashkenaziem. Maar de sefardiem waren wel rijker dan de ashkenaziem omdat ze meer financiers en kooplieden kenden. Slechts twee families in de handel was van ashkenazische komaf: de nakomelingen van Gompert Salomon en de familie Boas.

Ashkenaziem in de handel en kredietwezen

Gumpert Salomon had in de jaren twintig en dertig van de zeventiende eeuw een fortuin verworven met de verkoop van spiritualiën en tabak aan het soldatenvolk in Kleef. Hij was leider en rabbijn van de Joden in Kleef. De nakomelingen (Gompertz) ontwikkelden zich tot een prominente familie aan de Duitse hoven en tot militaire inkopers. Ze verschaften krediet en leningen en handelden in militair materieel en juwelen.

Naast de familie Gompertz was ook de familie Boas in Den Haag belangrijk in de wereld van handel en financiën.

Sefardiem in de handel en kredietwezen

Terwijl de ashkenazische Joden banden onderhielden met Centraal Europa, richtten de sefardiem zich op de kolonisatie. Er waren drie verschuivingen:

1. Aandacht voor Portugal en zijn koloniale imperium (m.n. Brazilië) tot 1645;
2. Tussen 1647 en 1713 aandacht voor Spanje, Spaans-Amerika en de transitohandel naar de Spaanse koloniën via het eiland Curaçao en ook aandacht voor financiële diensten binnen de Republiek (effectenhandel, makelaardij en militaire contracten).
3. Na 1713 meer aandacht voor financiële affaires en passieve investeringen van fondsen in koloniale aandelen, Nederlandse gewestelijke obligaties en de Bank van Engeland. De aandacht verschoof van het Spaanse Rijk naar Londen, de Britse, Franse en Nederlandse koloniën in het Caribisch gebied, Guyana en Noord-Amerika.

Opvallende figuren binnen de Nederlands sefardische commercie en financiën in de eerste helft van de zeventiende eeuw waren Bento (Baruch) Ososrio en Lopes Ramirez (David Curiel). Osorio was de rijkste Jood in de Verenigde Nederlanden. Hij was zoutexporteur. Ramires zat in de juwelenhandel.

Vooraanstaande burgers onder de Nederlandse sefardische Joden uit de tweede helft van de zeventiende eeuw waren Jacob Delmonte, Jeronimo Nunes da Costa, Antonio en Francisco Lopes Suasse en Manuel Belmonte. Ze zaten allemaal in de handel. Ze waren grote financiers en prominente figuren die veelvuldig contact hadden met leidende functionarissen in de Republiek en elders op het gebied van politiek, diplomatiek en militarisme. Ze hadden Joden in dienst maar het merendeel van de Joden hield zich bezig met financiële zaken en diensten in de Verenigde Nederlanden.

Na 1672 hielden sefardische Joden zich vooral bezig met makelaarstransacties die verband hielden met handel en scheepvaart. Een aantal van hen was erkend makelaar maar velen vervulde een ondergeschikte functie of waren niet-erkend makelaar. Het ging vaak om tussenpersonen, de bemiddelaars in wat toen de grootste stapelmarkt van de wereld was. Een belangrijk specialisme was de handel in aandelen van de Verenigde Oostindische en de Westindische Compagnie. Begin zeventiende eeuw was in Amsterdam een rudimentaire effectenbeurs opgekomen (de eerste in Europa) die tot de val van de Republiek in 1795 een enorm grote rol speelde in het economische, financiële en mondaine leven in de Verenigde Nederlanden. De sefardische Joden domineerden de beurs. Ze kochten en verkochten namens Nederlandse regenten, christelijke kooplieden en winkeliers en soms buitenlandse handel. Jozef Penso de la Vega schreef over de grote krach die de beurs van Amsterdam in 1688 schokte. Dit leidde tot een golf van vijandige gevoelens jegens de Joodse effectenmakelaars. Ook bestond er een nauwe samenhang tussen de specialisatie van sefardische Joden op de Amsterdamse effectenbeurs en de ongeëvenaarde vaardigheid van de Nederlands-sefardische gemeenschap op snelle, efficiënte wijze nieuws uit verre streken binnen te krijgen.

Groeiende aantallen in de tijd van economisch verval (1713-1750)

Ondanks economisch verval groeide de Joodse gemeenschap in de Nederlanden. Het ging vooral om de ashkenazische bevolking. De sefardische bevolking kromp. Beide bevolkingsgroepen leden onder de sociale crisis. Het aantal ingeschrevenen voor de armenzorg nam toe. Ernstig voor de sefardische en ashkenazische gemeenschap was de ineenstorting van de export van verwerkte tabak uit de Republiek naar andere Europese landen.

De teruggang van de Nederlandse steden leidde ertoe dat een gunstiger vestigingsklimaat voor Joden werd geschapen. De groei en verspreiding van Joden leidde er wel toe dat er nieuwe economische wrijving ontstond tussen Joden en enkele andere sectoren van de samenleving. Veel ashkenazische Joden waren arme immigranten uit Duitsland of Bohemen. Een deel ervan begaf zich in het criminele circuit. De werkgelegenheidsstructuur en de economische grondslag van de Nederlandse Joden was omstreeks 1750 verstikkend eng. De niet-Joden weerden hen uit de meeste ambachten en detailzaken. Ook ging de overzeese handel en scheepvaart achteruit. Vele Joden gingen naar Engeland, Noord-Amerika of Suriname.