Joden in Nederland: Republiek - Joodse infrastructuur

De Sefardische en Ashkenazische Joden in Nederland moesten vanuit het niets een organisatorische infrastructuur opbouwen. De meerderheid van de Joodse immigranten behoorden tot de categorie 'nieuwe Joden' (voor hen was het geïnstitutionaliseerde Jodendom nieuw en ze vormden de voorboden van het moderne Europese Jodendom zoals later zou blijken). Hun kennis van het Jodendom was beperkt omdat het niet-christenen uit Portugal waren bij wie het Joodse erfgoed was vervaagd. De Ashkenazische Joden die naar Nederland kwamen waren zeer arm en waren vooral landlopers en bedelaars.

Drie Joodse gemeenten in Amsterdam

Beth Jacob

In 1602 werd in Amsterdam de eerste Sefardische Joodse gemeente opgericht: Beth Jacob (Huis van Jacob). Deze werd vernoemd naar Jacob Tirado uit Portugal. Men begon in de Jonkerstraat en uiteindelijk in het gebouw Antwerpen dicht bij de Houtgracht. Joden woonden in één bepaalde wijk aan de Houtgracht, op de Vlooyenburg en in de Breestraat.

Neveh Salom

Ongeveer in 1608 werd een tweede Sefardische gemeente opgericht: Neveh Salom (Woning van de vrede). Vermoedelijk werd deze gemeente opgericht omdat het pand van Beth Jacob te klein geworden was.

In 1614 kochten de twee gemeenschappen een stuk grond in Ouderkerk aan de Amstel om daar een begraafplaat aan te leggen. De graven waren versierd met Joodse en christelijke doodssymbolen. Er werden allerlei sociale voorzieningen opgericht voor de zorg en het onderwijs zoals Bikkoer Choliem (ziekenzorg en begrafenis); Talmoed Tora voor Joods onderwijs (werd later Ets Haim (Levensboom)); Honen Dalim (renteloze leningen aan armlastige kooplieden); een drukkerij in Talmoed Tora; Santa Compantria de Dotar Orphas e Donzellas (regelen van huwelijken voor armlastige Sefardische meisjes met Sefardische mannen).

Beth Israël

Beth Israël was derde gemeenschap die opgericht werd in 1618 als gevolg van een scheuring in Beth Jacob. De arts David Farar had kritiek op rabbijn Jozef Pardo uit Saloniki, die uit Venetië naar Amsterdam was gekomen. Farar was tegen de letterlijke interpretaties van de midrasj-aggada en tegen de commentaren van Rasji en andere Middeleeuwse rabbijnen. De ruzie duidde op de intellectuele gisting binnen de Joodse samenleving in Nederland: conservatieve rabbijnen uit islamitische landen versus de voormalige conversos die rationalistischer en kritischer waren. Ondanks de scheuring bleef men samenwerken.

Emigratie van armlastigen

Vooral arme Joden vestigden zich in Nederland. Deze waren een last voor de liefdadigheidsfondsen van de drie gemeenten en tastten de prestige aan van de Sefardiem in Amsterdam. De behoeftigen werden geholpen door inkomsten uit de imposta (speciale belasting op import en export). Zo werden de arme Sefardische Joden naar andere landen gestuurd waar het beter vertoeven was. Ze moesten echter wel het Jodendom praktiseren. Ze werden despachados genoemd. Ze vertrokken naar het Ottomaanse rijk, Palestina en het Caribisch gebied (Curaçao en Suriname). Met de armlastigen werden ook Joden weggestuurd die problemen in Amsterdam veroorzaakten.

Ook arme Ashkenazische Joden werden teruggestuurd naar Midden- en Oost-Europa. Maar door de Dertigjarige Oorlog groeide het aantal Ashkenazische vluchtelingen naar Nederland. Hierbij waren veel landlopers en bedelaars. Sommigen gingen werken als dienstknecht bij rijke Sefardiem, anderen gingen in een fabriek werken, en weer anderen werkten in een synagoge als portier of schoonmaker.

Vanaf midden jaren '30 van de 17de eeuw deden de Ashkenazische Joden een poging een eigen gemeente te stichten. In 1635 organiseerden ze hun eerste eigen eredienst. In 1963 werden ze onafhankelijk van de Sefardiem. In 1642 huurden ze een gebouw van de Sefardische Joden die ze als synagoge gingen gebruiken. Ze kochten datzelfde jaar ook een stuk grond in Muiderberg dat als begraafplaats ging dienen. Nog eerder dan de Sefardiem vormden de Ashkenaziem één enkele gemeente.