Maria Mandel, het beest van Auschwitz en haar misdaden

Maria Mandel, ook wel eens ‘Mandl’ gespeld, was een van de wreedste kampbewaaksters uit de geschiedenis van het nazi-regime. Haar drieste optreden gaf haar de bijnaam ‘het beest’. Als opzichtster in Auschwitz-Birkenau was ze bijzonder wreed en meedogenloos. Het afranselen en straffen van gevangenen gaf haar een sadistische voldoening. Historici vinden haar bijdrage tot de Holocaust verpletterend: ze was medeplichtig aan de dood van minstens een half miljoen Joden in de gaskamers van het beruchte concentratiekamp. Niet alleen haar brutale agressie maar ook haar cynisme was legendarisch, want ze liet de laatste wandeling naar de dood opvrolijken door een orkest. Wie was Mandel en welke misdaden heeft ze begaan?

• Levensloop
• Haar loopbaan in de kampen
• Maria Mandels misdaden in Auschwitz
• Het orkest: 'met muziek gaat het beter'
• 'Het beest' na de oorlog
• Berechting en einde

Levensloop

Maria Mandel werd op 10 januari 1912 geboren in Münzkirchen, een klein dorpje in Oostenrijk, toen nog deel van de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije. Ze was van eenvoudige komaf en had een onopvallende jeugd. Haar vader was schoenmaker. In 1938, na de Duitse Anschluss van Oostenrijk, verhuisde Mandel naar München.

Haar loopbaan in de kampen

Lichtenburg

Eind 1938 werd Mandel ‘Aufseherin’ in Lichtenburg, een van de allereerste nazi-concentratiekampen. Het kamp bestond maar een korte tijd en ging al weer dicht in mei 1939 bij de opening van Ravensbrück.

Mandel viel bij de kampleiding al meteen op door haar wreedheid. Linda Haag, een overlevende van dit vroege nazi-kamp, herinnerde zich Mandel maar al te goed:

Ravensbrück

Na de sluiting van Lichtenburg verhuisde Mandel samen met een vijftigtal andere bewaaksters naar Ravensbrück, een kamp uitsluitend voor vrouwelijke gevangenen. Mandel trad ook hier op als ‘Aufseherin’ en haar leidinggevenden waren al gauw onder de indruk. Op 1 april 1941 werd ze lid van de nazi-partij en in april 1942 bevorderd tot ‘SS-Oberaufseherin’. Vanaf nu organiseerde en verdeelde Mandel het werk onder de tientallen opzichtsters en hield ze toezicht over de lijfstraffen.

Auschwitz-Birkenau

Maar het duurde niet lang of de nazi’s vonden Mandel geschikt voor nog ‘belangrijker’ werk. Het vernietigingskamp Auschwitz II (Birkenau) draaide intussen op volle kracht en kon een efficiënte en gewetenloze Oberaufseherin als Mandel goed gebruiken.

Zo gezegd, zo gedaan. In oktober 1942 werd ze naar Auschwitz gestuurd. Hier kwam ze als 'SS-Lagerführerin' in de plaats van Johanna Langefeld, die door de kampleiding te 'soft' was bevonden. Ze was 'te menselijk', toonde te veel medelijden en had een hekel aan het voortdurende afranselen en slaan zonder reden. Het bezorgde haar zelfs nachtmerries en uiteindelijk weigerde ze nog langer wreedheden op de gevangenen uit te oefenen. Uiteindelijk werd ze uit haar functie gezet en zelfs een tijdje in de gevangenis opgesloten wegens insubordinatie.

Van dergelijke gewetensproblemen had Mandel geen last. Als vrouw kon ze een toppositie binnen het nazi-regime wel vergeten, maar toch had ze in Auschwitz-Birkenau een haast onbeperkte macht over ondergeschikten en gevangenen. Zonder twijfel was ze de machtigste vrouw in het kamp. Ze was alleen verantwoording verschuldigd aan kampcommandant Rudolf Höss, maar die gaf haar zo goed als ‘carte blanche’ en riep haar nooit een halt toe. Botweg gezegd kon het hem geen barst schelen hoe ze haar taak uitoefende, zolang er maar orde en discipline in zijn kamp heerste.

Mandel had duidelijk haar favorieten bij de ‘Aufseherinnen’. Zo kon ze het heel goed vinden met Irma Grese, die andere legendarische kampbewaakster.

Maria Mandels misdaden in Auschwitz

In Auschwitz maakte Mandel al gauw misbruik van haar absolute machtspositie. Ze legde nog nauwelijks menselijkheid aan de dag en veranderde steeds meer in een monster. Ze stond bekend als een onverbeterlijke sadiste, steeds wachtend op een kans om toe te slaan, anderen pijn te doen en haar agressie uit te leven.

Het beest bij de poort

Een van Mandels favoriete bezigheden was het gadeslaan van nieuwe gevangenen die in Auschwitz aankwamen. Ze stond dan bij de poort en observeerde de lange rijen met binnenschuifelende mensen. Maar o wee wanneer een van hen het waagde achterom te kijken en haar aan te staren. Ze haalde deze gevangenen eigenhandig uit de rij, gaf hen een fiks pak rammel en liet hen afvoeren, waarna er nooit nog iets van hen werd gehoord.

Appèl

Het dagelijkse appèl in Auschwitz was niets minder dan een verschrikking. Het kon wel vijf uur duren. Gevangenen werden geteld en moesten urenlang stokstijf blijven staan. Maar met een opzichtster als Mandel werd het allemaal nog erger.

Ze ging geduldig de lange rijen gevangenen af, op zoek naar een reden om toe te slaan. Had een vrouw haar haren gekruld ontstak ze in woede. Ze wierp zich op het slachtoffer en sloeg zo hard ze kon, zo erg dat de ongelukkige er soms het leven bij liet. Wie wel nog leefde werd weggestuurd om het haar te laten afscheren, waarna men met een bordje om de hals met de tekst 'Ik brak de regels en krulde mijn haar' door het kamp moest paraderen. Mandel had het ook voortdurend op aantrekkelijke vrouwen gemunt. Het leek wel alsof ze de aanwezigheid van een mooie vrouw niet kon verkroppen.

Huisdieren

Mandel had de eigenaardige gewoonte om sommige gevangenen als 'huisdier' te gebruiken. Wie in haar smaak viel mocht taken en klusjes voor haar uitvoeren zoals kleren ontwerpen, het haar van de opzichtster doen of kamers opruimen. Dit kon een hele tijd duren, tot wanneer Mandel haar menselijke 'huisdieren' beu was en hen alsnog op de lijst voor de gaskamers plaatste.

Gaskamers en medische proeven

Mandel zette persoonlijk en zonder enige wroeging haar handtekening onder de eindeloze lijsten met namen van gevangenen voor de gaskamers. Volgens historici veroordeelde Mandel op die manier zeker een half miljoen mensen ter dood. Dat is bijna de helft van het totaal aantal slachtoffers van Auschwitz-Birkenau.

De legendarische kampbewaakster stond bekend als onvoorspelbaar en kon op elk moment beslissen om iemand de gaskamer in te jagen. De redenen waren vaak vaag of banaal.

Ze selecteerde ook gevangenen voor 'medisch onderzoek' bij niemand minder dan Josef Mengele, de beruchte nazi-arts. Zijn proeven op mensen waren pure horror. Het was dan ook moeilijk te zeggen wat voor een gevangene het beste was: naar de gaskamer of naar de dokter?

Het orkest: 'met muziek gaat het beter'

Haar meest sadistische uitvinding was zonder twijfel het ‘orkest’ van Auschwitz. Mandel vond dat veel zaken gemakkelijker gingen met muziek. Daarom riep ze een ‘orkest’ in het leven. Voor gevangenen die een instrument konden bespelen kon het hun redding betekenen. Maar voor anderen was het vooral een kwelling en bespotting.

Lucia Adelsberger, een overlevende van Auschwitz, schreef later een beklijvend boek over haar tijd in het beruchte concentratiekamp. Ze herinnerde zich ook het orkest:


Het orkest moest ook spelen bij de aankomst van nieuwe gevangenen terwijl ze op het pad naar het crematorium wandelden, om hun aandacht af te leiden en hen gerust te stellen dat het kamp een leuke en vrolijke plek was.

Als gevangene deel uitmaken van het orkest was geen lachertje. Men moest urenlang spelen, zowel 's morgens als 's avonds, en in alle weersomstandigheden. Maar iedereen wist het: Mandel hield erg van klassieke muziek. Ze hield orkestleden meestal de hand boven het hoofd en ze kregen schonere barakken dan de andere gevangenen. Musici kregen ook beter voedsel. Kortom, het orkest betekende voor gevangenen niets minder dan een levensverzekering.

Mandel speelde zelf ook graag piano en zat dan helemaal in haar eigen wereld. Verschillende gevangenen getuigden na de oorlog hoe ze Mandel vaak in extase aan de piano zagen. Ze ging helemaal in de muziek op en leek wel van de buitenwereld afgesloten.

De kampleiding was bijzonder opgetogen over Mandels initiatief. Dokter Mengele kreeg soms de tranen in de ogen bij sommige stukken. Zelfs de SS-Reichsführer Heinrich Himmler prees Mandels orkest en drukte zijn waardering uit, wat haar aanzien bij collega's en oversten nog vergrootte.

'Het beest' na de oorlog

In november 1944 verliet Mandel Auschwitz en verhuisde naar Mühldorf, een bijkamp van Dachau. Toen de geallieerden steeds dichterbij kwamen voelde ze het warm worden.

In mei 1945 koos ze het hazenpad en vluchtte door de bergen om uiteindelijk haar geboortedorp Münzkirchen te bereiken.
Maar het duurde niet lang voor de Amerikanen haar konden arresteren. Al op 10 augustus 1945 werd ze gevat. De Amerikanen ondervroegen haar en al gauw werd duidelijk dat men hier een onverbeterlijke naziste had geklist. Ze verdedigde haar werk in de kampen met veel overtuiging en praatte haar misdaden goed. Polen vroeg intussen om haar uitlevering en kreeg die ook. In november 1946 werd ze naar Krakau overgebracht.

Berechting en einde

Proces

In Krakau stond ze in 1947 terecht op het Auschwitzproces. Mandels schuld stond eigenlijk al vooraf vast. Aangezien ze eigenhandig de vele doodslijsten had ondertekend om mensen naar de gaskamers te sturen hoefde ze ook niets te ontkennen.

Ze had geweten wat er werkelijk in het concentratiekamp gebeurde, maar had niets gedaan om het moorden een halt toe te roepen of zelfs maar een beetje af te remmen. Het Hof toonde dan ook weinig begrip en veroordeelde Mandel tot de doodstraf door ophanging.

Executie

Op 24 januari 1948 werd Mandel op 36-jarige leeftijd opgehangen. Ze bleef onvoorspelbaar tot het bittere einde, want met de strop om de hals sprak ze de vreemde laatste woorden:


Waarom Mandel dit zei is een raadsel. Ze was niet Pools en had ook geen duidelijke banden met het land. Maar in elk geval kwam met haar ophanging een einde in mineur aan de roemruchte carrière van ‘het beest’ van Auschwitz. Neen, er speelde geen orkest tijdens haar laatste wandeling naar de executie.

Lees verder

• Irma Grese, het mooie beest van Auschwitz en haar misdaden
• Mengele, de beruchtste nazi-dokter van het Derde Rijk
• Concentratiekampen: de tien beruchtste kampen van de nazi's
• Hermine Braunsteiner, de schoppende merrie van Majdanek
• Elisabeth Volkenrath, van kapster tot wrede kampbewaakster