Biografie: K. ter Laan, voorman van de Groninger Beweging

Kornelis ter Laan (1871-1963) was een zeer veelzijdig man. Hij speelde als politicus een belangrijke rol in de sociaaldemocratische beweging. Daarnaast deed hij als taalkundige veel pionierswerk bij onderzoek naar de Groningse taal. Als 'folklorist' publiceerde hij ook veel over Groningse volksgebruiken. Het was eveneens een passie van hem om volksverhalen te verzamelen en vervolgens zijn versies van die verhalen te publiceren. Verder schreef hij als amateurhistoricus stapels boeken over de geschiedenis van Groningen. Als organisator had hij daarnaast een hoofdrol bij de Groninger beweging. Jarenlang werd hij in Groningen bejubeld en had hij bij grote groepen een bijna heilige status, maar in zijn nadagen kwam er steeds meer kritiek op hem en zijn werk.

Jonge jaren

Kornelis ter Laan werd op 8 juli 1871 geboren in Slochteren (Groningen). Er was in de 19e eeuw veel armoede in deze streek. Ter Laan raakte daarom reeds op jonge leeftijd geïnspireerd om actief te worden in sociale bewegingen. Een belangrijk moment in zijn leven was een lezing die Ferdinand Domela Nieuwenhuis in 1887 gaf in Hoogezand. De 16-jarige Ter Laan was zeer onder de indruk van deze politieke leider: "Hij sprak als een profeet. Hij had ook het gezicht van een Messias."

SDB

Ter Laan sloot zich aan bij de Sociaal Democratische Bond (SDB) van Domela. In 1888 was Domela de eerste socialist die verkozen werd in het Nederlandse parlement. In die tijd had Nederland nog een totaal ander kiesstelsel; slechts een beperkt deel van de bevolking had stemrecht. Domela Nieuwenhuis vond het werk als kamerlid zeer frustrerend. Als enige socialist werd hij grotendeels genegeerd door de andere politieke stromingen. Domela concludeerde uiteindelijk dat hij via het parlement veel te weinig werkelijk voor elkaar kon krijgen voor de arbeidersklasse.

Van SDB naar SDAP

Ferdinand Domela Nieuwenhuis en zijn organisatie (de SDB) besloten vervolgens dat ze zich helemaal op buitenparlementaire sociale acties zouden gaan richten en dat ze principieel niet meer deel zouden nemen aan verkiezingen. Ter Laan was het niet met die tactiek eens en dat was voor hem op den duur een belangrijke reden om deze organisatie te verlaten. Hij zou zich aansluiten bij de SDAP (Sociaal-Democratische Arbeiderspartij, voorloper van de PvdA). Deze beweging van Pieter Jelles Troelstra deed, in tegenstelling tot de SDB, wel mee aan verkiezingen.

Vrijland - Utopia

In zijn jonge jaren was Ter Laan overigens ook nog zeer actief bij een andere sociale beweging. Als 23-jarige was hij één van de stichters van de Nederlandse Vrijland-beweging. Ze werden hierbij geïnspireerd door het boek 'Freiland, ein Zukunftsbild' van de Hongaars-Oostenrijkse econoom Theodor Hertzka. Ter Laan vertaalde dit boek onder de titel 'Vrijland, het beeld eener toekomstmaatschappij'. De Vrijland-beweging was utopisch; op basis van de ideeën van Hertzka maakte men plannen om ergens op aarde, op een lege plek, een nieuw, ideaal land te stichten, een ware heilstaat. Diverse malen zijn groepen aanhangers van deze ideologie op pad gegaan om te proberen om ergens daadwerkelijk zo'n nieuwe samenleving op te bouwen, maar dit is nooit een succes geworden.

Leraar

Kornelis ter Laan werd onderwijzer van beroep. Hij haalde aktes om les te geven in diverse vakken, waaronder Nederlands, Duits en Engels. Ook haalde hij de bevoegdheid om schoolhoofd te mogen worden. Daarnaast was hij ook actief als journalist. Hij behoorde tot de stichters van de Nieuwe Damster Courant, een progressief liberale krant uit Appingedam. Ook was hij enige tijd hoofdredacteur van deze krant. Dit was praktisch gezien op den duur echter niet te combineren met zijn werk als docent. Als leraar werkte hij in de loop de jaren op diverse plekken in Nederland, waaronder Sluis, Arnhem, Den Haag en Delft. Toen hij later vooral als politicus actief was, bleef het onderwijs altijd één van zijn belangrijkste interessegebieden.

Politieke carrière van Kornelis Ter Laan

Kornelis ter Laan maakte een grote politieke carrière binnen de SDAP. In 1901 werd hij verkozen tot lid van de Tweede Kamer voor het kiesdistrict Hoogezand (Nederland had toen nog een districtenstelsel). Op dat moment was hij het jongste Kamerlid. Hij zou Kamerlid blijven tot een 1937, toen hij volgens de regels van de SDAP zijn zetel op moest geven, aangezien hij 65 jaar was geworden en verplicht met pensioen moest. Naast zijn Kamerlidmaatschap was hij in de periode 1905-1914 ook lid van de gemeenteraad van Den Haag. Hij was de eerste socialist die in de raad van de hofstad werd verkozen.

Eerste socialistische burgemeester

De belangrijkste mijlpaal in zijn politieke carrière was dat hij in 1914 door de regering benoemd werd tot burgemeester van Zaandam. Ter Laan was de eerste sociaaldemocraat die in Nederland de functie van burgemeester kreeg. Hij zou die functie, net als zijn Kamerlidmaatschap, tot aan zijn officiële pensionering in 1937 blijven vervullen. Als eerste socialistische burgemeester speelde hij een belangrijke rol bij de beeldvorming van het socialisme in de lage landen. Voordat hij burgemeester werd, beschouwden velen in Nederland de socialisten nog als gevaarlijke types met revolutionaire ideeën. Door als een goed bestuurder op te treden, met een gematigd en pragmatisch beleid, heeft Ter Laan dit beeld voor velen bijgesteld.

Jongere broer: Jan ter Laan

Kornelis had overigens een jongere broer die in zijn voetsporen trad en ook een prominente politicus bij de SDAP werd: Jan ter Laan werd lid van de Tweede Kamer in 1913. In 1929 kwam er tijdelijk een einde aan zijn Kamercarrière omdat hij wethouder in Rotterdam werd. In 1931 beëindigde hij echter al zijn wethouderschap en keerde hij terug naar de Tweede Kamer, waarvan hij tot 1941 lid zou blijven.

Publiceren over Groningen

Vanwege zijn werk, eerst als leraar en later als politicus, heeft Kornelis ter Laan het overgrote deel van zijn leven ver buiten Groningen gewoond. Toch heeft hij altijd een sterke band gehouden met de streek van zijn jeugd. Terwijl hij in het westen woonde en werkte, als burgemeester van Zaandam, bleef hij veel publiceren over Groningse folklore en het Groninger dialect. Zijn belangrijkste publicatie uit die periode is het Nieuw Groninger Woordenboek (1929).

Voorman Groninger Beweging

Kornelis ter Laan werd bezield door een extreem groot arbeidsethos. Naast z'n werk als docent en politicus was hij als auteur dusdanig actief, dat hij veel meer publiceerde dan de doorsnee fulltime schrijver of journalist. Nadat hij in 1937 verplicht met pensioen moest als politicus, verhoogde hij zijn activiteiten als auteur en organisator binnen de Groninger beweging.
Ter Laan was in die periode buitengewoon belangrijk als initiator van allerlei culturele Groningse projecten en als verzamelaar van allerlei informatie over de Groningse geschiedenis en cultuur (waaronder veel volksverhalen).

Heiligenstatus

Een probleem was echter, dat Ter Laan op den duur binnen een groot deel van de Groninger beweging een soort heiligenstatus kreeg. Er werden ook allerlei goedbedoelde doch tenenkrommende lofdichten over hem geschreven, met strofen zoals 'Naar U, Leider, die steeds leidde,/ Gaan thans onz' gedachten heen./ Dat Uw wens vervuld mag worden:/ Groningen in streven één.'

Was het werk van Ter Laan werkelijk zo goed als deze aanhangers van hem dachten? Bij bestudering maakt zijn oeuvre meer indruk door de kwantiteit dan door de kwaliteit. Iets te vaak wekken z'n publicaties de indruk dat 't om haastwerk gaat. Het is achteraf gezien jammer, maar ook logisch gezien het pionierskarakter van veel van zijn werk, dat hij niet iemand naast zich heeft gehad die hem kon corrigeren en begeleiden, of iemand met wie hij tenminste op gelijke voet samen kon werken; iemand met een meer wetenschappelijke instelling dan de gepassioneerde dilettant Ter Laan.

Kop van Jut

Kornelis ter Laan verdient zonder twijfel heel veel lof voor het vele pionierswerk dat hij heeft verzet voor de Groninger culturele beweging, maar z'n werk was natuurlijk mensenwerk en dus allerminst perfect of heilig. Dat hij binnen een deel van de Groninger Beweging jarenlang wel die status van heilige had, leidde ertoe dat Ter Laan vanaf de jaren vijftig steeds meer juist een soort 'kop van Jut' werd voor wetenschappers, maar ook voor jongeren die veranderingen wilden binnen de Groninger Beweging.

Kornelis ter Laan bleef tot op zeer hoge leeftijd actief (zelfs tot na z'n negentigste), maar waar zijn carrière grotendeels zo glansrijk was geweest, kwam er helaas in zijn nadagen toch een schaduw over, door allerlei conflicten binnen de Groninger Beweging en polemieken over zijn werk. Kornelis ter Laan overleed op 6 maart 1963 in Utrecht.

K. ter Laan Prijs

Sinds 1985 bestaat de K. ter Laan Prijs. Deze prijs gaat jaarlijks naar een persoon of instelling die zich voor de Groninger taal of cultuur verdienstelijk heeft gemaakt. In 1986 werd de prijs bijvoorbeeld postuum gewonnen door Ede Staal. In 2016 ging de prijs naar de acteur Marcel Hensema.