De vorming van het Koninkrijk der Nederlanden

Na de val van Napoleon werden de gebieden die behoorden tot de Nederlanden weer teruggegeven aan Willem Frederik van Oranje-Nassau. Na zijn terugkeer op Nederlandse grond werd hij in het jaar 1813 tot Soeverein Vorst der Verenigde Nederlanden gekroond en hield zich in de jaren die volgden bezig met het organiseren van zijn land. In 1815 werd het soeverein vorstendom officieel uitgeroepen tot Koninkrijk der Verenigde Nederlanden en Willem Frederik werd koning Willem I. Na de afscheiding van België werd de naam van het koninkrijk voor het laatst aangepast naar haar definitieve naam: Koninkrijk der Nederlanden.

Inhoud

• De Frans-Bataafse tijd
• Terugkeer familie van Oranje
• Vorming van het Koninkrijk der Nederlanden
• Bestuursinrichting Koninkrijk der Nederlanden
• Koninkrijksinstellingen
• Rechtspraak

De Frans-Bataafse tijd

Nadat de patriotten in het jaar 1794 besloten in opstand te komen tegen de toenmalige stadhouder Willem V van Oranje-Nassau (1748-1806), lukte het hen - met hulp van de Fransen - om de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ten val te brengen. Stadhouder Willem V werd gedwongen naar Engeland te vluchten en de Fransen en Nederlandse patriotten riepen de Bataafse Republiek uit. Aangezien de Bataafse Republiek was opgericht met steun van de Fransen werd de nieuwe Republiek een vazalstaat van Frankrijk, maar kreeg deze wel het recht om een eigen regering te vormen en een grondwet op te stellen. In de zes jaren die volgden lukte het de Bataven maar niet om regering te vormen of een grondwet op te stellen en nadat de politieke partij - de unitariërs genaamd - tot twee keer toe een staatsgreep pleegde, was voor de Fransen de maat vol.

Keizer Napoleon

De Bataafse Republiek werd omgevormd tot het Bataafse Gemenebest en kwam onder strengere controle van Frankrijk te staan, maar met het aantreden van keizer Napoleon Bonaparte (1769-1821) in 1804 werd de koers van het Bataafse Gemenebest opnieuw gewijzigd. Keizer Napoleon besloot het Bataafse Gemenebest om te vormen tot het Koninkrijk Holland en kroonde zijn eigen broer, Lodewijk Napoleon Bonaparte (1778-1846), tot koning. Ondanks dat Napoleon zijn broer op het hart drukte Fransman te blijven verloor Lodewijk al snel zijn hart aan zijn land en zijn onderdanen, wat maakte dat de beide broers een hoogoplopende ruzie kregen. Nadat Napoleon Lodewijk dwong een akte te ondertekenen waarmee hij een deel van zijn koninkrijk aan Frankrijk overdroeg, was voor Lodewijk de maat vol.

Annexatie door Frankrijk

Na Lodewijks terugkeer uit Parijs en de gedwongen ondertekening van de akte besloot hij zijn functie op 1 juli 1810 neer te leggen. In de hoop de zelfstandigheid van het Koninkrijk Holland te behouden droeg hij zijn kroon over aan zijn zes jaar oude zoon Napoleon Lodewijk (1804-1831) en trok zich terug in de plaats Töpitz. Helaas was Lodewijks actie voor niets want op 9 juli gaf Napoleon de opdracht zijn neefje over te brengen naar Parijs en annexeerde hij het Koninkrijk Holland. Om toezicht te houden op de Hollandse gebieden benoemde Napoleon zijn Franse maarschalk Nicolas Charles Oudinot (1767-1847) tot stadhouder-prins en stuurde hem naar Holland om toezicht te houden.

Terugkeer familie van Oranje

Ondanks dat koning Lodewijk het beste voor had met zijn koninkrijk waren niet alle Hollanders even gelukkig met de Franse overheersing. Met name de aanhangers van de voormalige stadhouder Willem V, de Organisten genoemd, kwamen gedurende de Frans-Bataafse tijd meerdere malen in opstand, al waren al hun pogingen tevergeefs. Ook stadhouder Willem V zelf was na zijn vlucht uit de Nederlanden in 1795 niet bij de pakken neer gaan zitten en ondernam vanuit zijn schuilplaats in Engeland diverse pogingen zijn macht weer terug te krijgen. Na het overlijden van Willem V in 1806 had zijn zoon, Willem Frederik van Oranje-Nassau (1772-1843), ook bekend als Willem VI, de taak van zijn vader overgenomen en bij het naderen van het jaar 1813 bleek hun moeite niet voor niets te zijn geweest.

Soeverein Vorstendom

Waar de Franse keizer Napoleon in 1810 nog oppermachtig was geweest begon zijn macht rond het jaar 1813 in hoog tempo af te nemen en een coalitie - bestaande uit Engelse, Nederlandse en Hannoverse soldaten - maakte het de Franse keizer behoorlijk lastig. Aangezien de coalitie diverse gebieden wist te heroveren stond ze voor de moeilijke taak deze gebieden weer terug te geven aan de rechtmatige 'eigenaars' en toen vanuit de Nederlanden een verzoek binnenkwam om Willem VI van Oranje-Nassau aan te wijzen als soeverein vorst, werd dit verzoek meteen goedgekeurd. Op 30 november 1813 zette Willem VI, na een afwezigheid van achttien jaar, weer voet op Nederlandse bodem en werd feestelijk onthaald in de stad Den Haag. Na aankomst in Den Haag reisde Willem VI direct door naar Amsterdam, waar hij de volgende dag tot soeverein vorst van het Soeverein Vorstendom der Verenigde Nederlanden werd gekroond.

Koning Willem I

Na zijn kroning richtte Willem VI zich op het terugkrijgen van de zuidelijke Nederlanden - België en Luxemburg - die op dat moment Oostenrijks bezit waren en bij het naderen van 1815 werd Willems claim goedgekeurd. Nu het land weer was herenigd besloot Willem VI zichzelf op 16 maart 1815 uit te roepen tot koning Willem I en het Koninkrijk der Verenigde Nederlanden werd geboren. Aangezien de regenten en inwoners in de loop der jaren gewend waren geraakt aan het centrale bestuursorgaan dat door de Fransen was ingevoerd borduurde Willem I hierop verder en riep onder andere de Staten-Generaal in het leven. Om een einde te maken aan de strijd tussen de patriotten en Organisten gaf koning Willem I beide partijen belangrijke functies in zijn regering en dwong hen op deze manier om samen te werken. Naast de veranderingen op politiek gebied en het invoeren van een nieuwe grondwet wist koning Willem I ook weer een geheel nieuwe hofcultuur te creëren die het nieuwe koninkrijk aanzien gaf en riep in de noordelijke provincies een geheel nieuwe adelstand in het leven.

Vorming van het Koninkrijk der Nederlanden

Naast de voornoemde veranderingen nam koning Willem I nog vele andere besluiten, die hem niet allemaal in dank werden afgenomen. Zo zou op zijn initiatief de Staten-Generaal het ene jaar zetelen in Den Haag en het andere jaar in Brussel. Om dit mogelijk te maken liet koning Willem I een geheel nieuw paleis in Brussel bouwen wat tegen het zere been van vele Nederlanders was omdat hij ook al het Paleis op de Dam, Paleis Noordeinde in Den Haag, Kasteel Laken, Huis ten Bosch en Paleis het Loo in bezit had. Ook zijn keuze om het Frans in te voeren als voertaal aan het hof en het Frans en Nederlands in de regering werd hem niet door iedereen in dank afgenomen, al moest hij deze keuze wel maken omdat men in de zuidelijke Nederlanden alleen de Franse taal machtig was. Naast het geven van leiding was koning Willem I ook nog een ondernemer in hart en nieren en hij was dan ook actief betrokken bij de oprichting van de Nederlandse Handels-Maatschappij in 1824, al spekte dit vooral zijn eigen schatkist en profiteerden zijn onderdanen hier nauwelijks van.

Afscheiding België

Het feit dat de voertaal in de regering deels in het Nederlands en deels in het Frans was kon de goedkeuring van - met name - de inwoners van de zuidelijke Nederlanden niet wegdragen. En toen de protestantse koning Willem I ook nog besloot de katholieke kerken in het land onder zijn controle te plaatsen, was voor hen de maat vol. Met hulp van de Fransen brak op 25 augustus 1830 de Belgische Revolutie uit en terwijl koning Willem I zijn Tiendaagse Veldtocht organiseerde werd in de zuidelijke Nederlanden, de hertog van Saksen Leopold Joris Christiaan Frederik van Saksen-Coburg en Gotha (1790-1865), gekroond tot koning Leopold I. Uiteindelijk was het koning Leopold die de strijd won aangezien hij het diplomatieke spel beter beheerste dan Willem I en op deze manier de grootmachten van de omliggende landen achter zich wist te krijgen. Onder grote druk van de omliggende landen werd koning Willem I gedwongen de afscheiding van de zuidelijke Nederlanden te accepteren waarna deze als het Koninkrijk België haar toekomst tegemoet ging. Na de afscheiding van België werd het naam van het Koninkrijk der Verenigde Nederlanden aangepast in het Koninkrijk der Nederlanden.

Grondgebied van het koninkrijk

Tot het grondgebied van het Koninkrijk der Nederlanden werden niet alleen de gebieden gerekend die Nederland werden genoemd, maar ook de diverse overzeese kolonies gelegen in Azië en Zuid-Amerika. Via een grondwetswijziging in 1922 werd bepaald dat de overzeese kolonies voortaan overzeese gebieden zouden worden genoemd en in het nieuw opgestelde artikel 1 werd aangegeven dat het Koninkrijk der Nederlanden bestond uit het grondgebied van de Nederlanden plus de overzeese gebieden in Indië (Nederlands-Indië), Curaçao en Suriname. In artikel 2 van dezelfde wijziging werd tevens bepaald dat de overzeese gebieden buiten het Nederlandse staatsbestel vielen. Met andere woorden in ieder gebied was een gouverneur of gouverneur-generaal verantwoordelijk voor de dagelijkse gang van zaken, wet en regelgeving.

Bestuursinrichting Koninkrijk der Nederlanden

Vandaag de dag is de bestuursinrichting van het Koninkrijk der Nederlanden aan de hand van een aantal documenten geregeld. Eén van de belangrijkste documenten is hierbij het Statuut: een document waarin de verhoudingen tussen de landen en gebieden die tot het koninkrijk behoren worden geregeld. Zo is in het Statuut vastgelegd dat er één gezamenlijke Nederlandse nationaliteit geldt voor alle inwoners van het koninkrijk en is er tevens in bepaald dat het staatshoofd een wettelijk opvolger diende te zijn van voormalig koningin Juliana (1909-2004). Volgens het Statuut dienen de landen die tot het koninkrijk behoren samen te werken op het gebied van hun buitenlandse beleid en defensie en tevens was samenwerking op andere gebieden altijd mogelijk, mits beide landen (gebieden) akkoord waren. Waar het Statuut de indeling en verhoudingen van het koninkrijk zijn vastgelegd wordt door middel van de Grondwet de grondrechten en organisatiestructuur van het koninkrijk bepaald. De Grondwet en het Statuut tezamen bepalen de richting van het staatsbestel van het Koninkrijk in het algemeen.

Wijzigen Grondwet en/of Statuut

Gezien het belang van de beide documenten is het niet mogelijk zomaar wijzigingen of aanpassingen te doen. Indien men het Statuut wil wijzigen dan is dit in de praktijk alleen mogelijk door het uitvaardigen (goedkeuren en/of aannemen) van een nieuwe Rijkswet. Het wijzigen van de Grondwet is alleen mogelijk bij het aantreden van een nieuwe regering, aangezien de regering die de wijziging indiende, deze niet zelf mag goedkeuren. Aangezien het in de praktijk zelden voorkomt dat een regering volledig wordt ontbonden om een wijziging toe te passen in de grondwet is het in de loop der jaren gebruikelijk wijzigingen voor de grondwet in te dienen als er nieuwe verkiezingen worden gehouden.

Koninkrijksinstellingen

Op het gebied van de indeling van het koninkrijk verwijst het Statuut niet naar gebieden of landen, maar naar de zogenaamde Koninkrijksinstellingen. Afdelingen, raden en Kamers die in het leven zijn geroepen om de koning en Staten-Generaal bij hun taken te assisteren. Tot de Koninkrijksinstellingen van de Nederlanden worden de Kroon van het Koninkrijk, de Koninkrijksregering, de wetgever van het Koninkrijk en de Raad van State (van het Koninkrijk) gerekend. Hoe de Koninkrijksinstellingen zijn georganiseerd en hoe zij moeten functioneren is vastgelegd in de Grondwet, maar eventuele aanvullende bepalingen op dit gebied zijn weer vastgelegd in het Statuut.

Kroon van het Koninkrijk

Met de Kroon van het Koninkrijk wordt in dit geval een kroon van letterlijke betekenis bedoeld. De Kroon van het Koninkrijk mag alleen worden gedragen door de erfelijke koning of koningin van de Nederlanden die hiermee de taak krijgt de regering van het Koninkrijk in het algemeen en de regering van de landen afzonderlijk aan te sturen. In Aruba, Curaçao en Sint Maarten wordt de Kroon van het Koninkrijk vertegenwoordigd door een gouverneur die uit naam van de koning/koningin leiding geeft aan de voornoemde landen.

Koninkrijksregering

De taak van de Koninkrijksregering is volledig duidelijk aangezien deze vermeld staat in het Statuut: het besturen van het Koninkrijk in de breedste zin van het woord, maar hoe de Koninkrijksregering is samengesteld wordt nergens vermeld. Volgens sommigen wordt de Koninkrijksregering dan ook gevormd door de Nederlandse regering bestaande uit de koning/koningin en zijn/haar ministers plus de gevolmachtigde ministers van Aruba, Curaçao en Sint Maarten (die tezamen de Rijksministerraad worden genoemd). Maar anderen zijn van mening dat de Rijksregering alleen wordt gevormd door de Nederlandse regering, dus zonder de buitenlandse Rijksministerraad.

Wetgever van het Koninkrijk

De Wetgever van het Koninkrijk wordt gevormd door de leden van de Staten-Generaal plus de leden van de Koninkrijksregering die gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor het goed- of afkeuren van nieuwe wetten en handhaven van naleving van de bestaande wetten. Indien de Wetgever van het Koninkrijk besluit een nieuwe wet uit te geven wordt deze wet een Rijkswet genoemd en deze gaat pas van kracht als deze door een meerderheid van zowel de Eerste als de Tweede Kamer is goedgekeurd. De Rijksministerraad van de ABC-eilanden zijn op hun beurt gemachtigd om wetsvoorstellen voor hun eigen gebieden in te dienen bij de Tweede Kamer, die deze op haar beurt weer voorlegt aan de Wetgever van het Koninkrijk.

Raad van State

De Raad van State (van het Koninkrijk) wordt gevormd door de leden van de Nederlandse Staten-Generaal plus de door de koning/koningin benoemde leden van de ABC-eilanden. De Nederlandse Raad van State dient als adviesorgaan van de regering en is tevens de hoogste bestuursrechter van het land. Ze geven adviezen op het gebied van wet en regelgeving, controleren de begroting aan de hand van de opgestelde begrotingsregels van de Europese Unie en spreken recht in geschillen tussen overheid en burgers of particuliere organisaties.

Rechtspraak

Ook op het gebied van de rechtspraak bepaalt het Statuut dat deze in alle gebieden van het koninkrijk zo veel mogelijk gelijk moet zijn en voor het Europese deel van het koninkrijk geldt dan ook dat geschillen eerst in behandeling worden genomen door één van de elf rechtbanken in het land. Mocht de persoon in kwestie vervolgens niet akkoord gaan met de uitspraak dan kan hij/zij in hoger beroep bij één van de vier gerechtshoven. Voor de ABC-eilanden geldt eenzelfde beleid, alleen wordt de rechtbank daar het Gerecht in Eerste Aanleg genoemd en het gerechtshof het Gemeenschappelijk hof van Justitie. Voor alle gebieden van het koninkrijk geld dat men tegen de uitspraak van het hoger beroep in cassatie kan gaan waarna de zaak wordt overgedragen aan Hoge Raad der Nederlanden.