Joden in Nederland: Republiek - Joden en christenen in debat

Op 13 december 1619 besloten de Staten van Holland om de Joden toestemming te geven in de steden van Holland te gaan wonen. Iedere stad mocht echter zelf zijn eigen beleid hierin bepalen. Daar waar de Joden konden wonen voelden ze zich redelijk vrij en veilig. De Calvinisten zagen de Joden niet als een 'typische minderheidsgroep'. Zij bedreven intensieve Bijbelstudie, leerden Hebreeuws en probeerden de wortels van het christendom en zijn boodschap te achterhalen. Ook gingen de Calvinisten in gesprek met de Joden, maar ze hadden wel angst voor hen.

• Officiële calvinistische gevestigde orde tegen rechten voor de Joden
• Synodes van Dordrecht (1676) en Delft (1677)
• Briefwisseling en gesprekken tussen Joden en christenen
• Sefardische Joden en christenen
• Openlijke Joodse kritiek op het christendom
• Een belangrijke discussie in 1684
• Belangstelling voor het Jodendom
• Joodse visie op het christendom en de Republiek
• Smouzen
• Stereotype beeld van Joden
• Joden zelfverzekerd

Officiële calvinistische gevestigde orde tegen rechten voor de Joden

De Calvinistische leiders probeerden de rechten van de Joden te beperken uit angst voor de schade die de Joden aan de christelijke samenleving konden toebrengen. Ze stonden niet toe dat Joden (en andere niet-calvinistische sekten) een openbare eredienst konden houden. In 1612 werd Joden verboden een synagoge (Neve Salom) in Amsterdam te bouwen.

Synodes van Dordrecht (1676) en Delft (1677)

Bij de synodes van Dordrecht en Delft nam men resoluties aan om Joden te bekeren tot het calvinisme. Men zag af van belediging van de Joden en nodigde rabbijnen uit om in gesprek te gaan over de Bijbel. Joden die zouden overstappen tot het christendom zouden geen financiële schade lijden. Twee geleerden zouden met de Joden praten en de Talmoed in het Latijn vertalen.

Briefwisseling en gesprekken tussen Joden en christenen

Sefardische Joden en christenen

In de 17de eeuw begonnen christelijke theologen en geleerden brieven uit te wisselen met Joodse intellectuelen. Ook vonden gesprekken plaats. Soms ontstonden diepgaande religieuze discussies tussen beide godsdiensten. De ontmoetingen vonden vooral plaats tussen christenen en Sefardische Joden. Deze laatsten hadden veel kennis over het christendom omdat ze in Spanje gedwongen waren zich te bekeren tot het christendom en een grondige christelijke opvoeding hadden gehad. De discussies rechtvaardigden hun terugkeer naar het Jodendom. Ze discussieerden niet alleen met de Calvinisten maar ook met katholieken en andere protestanten.

Openlijke Joodse kritiek op het christendom

De Sefardische Joden uitten openlijk kritiek op de christelijke godsdienst. Dit leidde tot een klacht van een aantal Leidse theologen bij de Staten-Generaal. De mahamad van de Sefardische gemeenschap in Amsterdam besloot daarop in augustus 1677 de leden te verbieden nog langer in discussie te gaan met christenen omdat dit tot Jodenhaat leidde.

Een belangrijke discussie in 1684

Toch bleven discussies plaatsvinden. In 1684 discussieerden Izak Orobio de Castro met de arminiaanse theoloog Philippus van Limborch. De discussie werd op schrift gesteld en kwam onder de titel 'De Veritate Religionis Christianae. Amica collatio com erudito judeao' (Over de ware christelijke godsdienst. Een vriendschappelijk gesprek met een Joodse geleerde) in 1687 in Gouda uit. Onderwerpen van discussie waren de messias, redding van de ziel, g'ddelijke openbaring, betrouwbaarheid van de Tenach en het Nieuwe Testament, de geboden en de Joodse ballingschap.

Belangstelling voor het Jodendom

De belangstelling van christenen voor het Jodendom varieerde van vijandig tot filosemitisch. Vooral de chiliasten waren positief over het Jodendom. Zij verlangden vurig naar de vervulling van de profetieën van Israël maar wilden wel dat dit tot bekering van de Joden zou leiden. Er waren ook vriendschappelijke relaties tussen Joden en christenen zoals de connectie tussen Menasseh Ben Israel en Garardus Vossius en diens zoon Dionysius. Maar de algemene stemming was om Joden te bekeren.

Joodse visie op het christendom en de Republiek

De Joodse visie op het christendom varieerde van afgoderij tot een onderscheid tussen katholieken met hun 'afgoderij' en gereformeerden die meer Bijbelgetrouw waren. Joden waren niet afkerig van Nederlandse niet-Joden. Ze gingen zich in toenemende mate identificeren met de staat en uitten lof voor de machthebbers. Joodse leiders namen deel aan openbare plechtigheden en begrafenissen van belangrijke niet-Joden van de Republiek. Er werd ook deelgenomen aan officiële bid- en dankdagen die bij diverse gelegenheden door de Staten-Generaal werden afgekondigd. Er ontstond een sterke band tussen Joden en de centrale overheid.

Smouzen

Ondanks de veelal vijandige houding van veel christenen vond nauwelijks geweld plaats tegen Joden. Behalve in 1715, toen werd de Joodse gemeenschap van Nijmegen beschuldigd door een afvallige Jood, Isaak Saxel, van het vermoorden van een christelijke kind. Alle Joden uit de stad werden opgepakt maar na drie weken weer vrijgelaten omdat ze onschuldig bleken. Ook waren er een aantal incidenten waarbij Joods eigendom werd geplunderd. Joden moesten zichzelf verdedigen.

Stereotype beeld van Joden

Aanvankelijk zagen niet-Joden de Joden als een aristocratische en welvarende groep. Maar later ontstond het beeld van de 'smousjood' waarbij de spot werd gedreven met het verfoeide accent van de Ashkenaziem (smouzen). In de 18de eeuw leidde dit soms tot antisemitisch venijn. In 1720 werden Joodse effectenmakelaars aangevallen vanwege de kracht van de aandelenbeurs. Er verscheen hierover antisemitische literatuur.

Joden zelfverzekerd

Toch bleven de meeste Joden zich veilig en geïntegreerd voelen in Nederland. Joodse leiders voelden zich zelfverzekerd en hielpen ook Joden in de Bohemen die bedreigd werden. De Joodse invloed in de politiek van Nederland werd groter.

Lees verder

• Joden in Nederland: Republiek – Asjkenaziem en Sefardiem
• Joden in Nederland: Republiek - Sabbatiaanse beweging
• Joden in Nederland: Republiek - godsdienstig leven
• Joden in Nederland: Republiek - Joodse infrastructuur