Joden in Nederland: Verlichting – burgerrechten: de gevolgen

De Franse Revolutie die in 1789 begint en duurt tot 1799 is ook van invloed op de Republiek. Onder het bestuur van de stadhouders Willem IV (1747-1751) en Willem V (1751-1795) raakt de Republiek op politiek en economisch gebied verder achterop op zeemacht Engeland en de territoriale machten Frankrijk en Pruisen. In 1795 komt de Republiek der Zeven Verenigde Provincies onder Franse overheersing te liggen. In de Bataafse en Franse tijd, tussen 1795 en 1813, wordt een eenheidsstaat gevormd. Alle religieuze groepen krijgen volledige burgerrechten. Op 2 september 1796 krijgen ook Joden, zij het met enige aarzeling, deze burgerrechten. Wat waren de gevolgen voor de Joodse burgers?

• Gelijke rechten voor alle burgers
• Burgerrechten voor Joden in Nederland: de gevolgen
• Interne strijd
• Meer Joden spreken en schrijven Nederlands
• Vorming Nederlands Jodendom
• Joden blijven vooral in Amsterdam wonen
• Eenheid binnen Joodse gemeenten
• Invloed van Duits-Joodse verlichters

Gelijke rechten voor alle burgers

In 1791 hebben Joden in Frankrijk al burgerrechten gekregen. Het Franse leger verspreidt de ideeën van de Verlichting in de veroverde gebieden. Europese intellectuelen ontwikkelen theorieën over het natuurrecht waarbij alle mensen in principe gelijke rechten krijgen. Er komt tolerantie tussen verschillende religieuze opvattingen die samenkomen in één verering van een universele G'd.

De aanhangers van de Verlichting zijn overtuigd dat de verlichte ideeën de mens en de samenleving ten goede zullen komen. Vooral de ontwikkelde bovenlaag van de West-Europese bevolking steunt de ideeën.

Burgerrechten voor Joden in Nederland: de gevolgen

Binnen het verlichte gedachtegoed is niet veel aandacht voor de Joden en hun religie. Toch wordt hier en daar gepleit voor verdraagzaamheid jegens de Joden.

Interne strijd

De Joodse bestuurders hebben moeite met de aanvaarding van gelijke burgerrechten. Zij staan hun macht niet graag af aan de gewone Joodse burger. Er vindt een hevige interne strijd plaats. In de loop van de achttiende eeuw neemt die strijd af en komt er meer eenheid tussen de heterogene groepen binnen de Ashkenazische gemeente van Amsterdam. Er vindt ook toenadering plaats tussen de bovenlaag van de Sefardische en Ashkenazische gemeenten.

Meer Joden spreken en schrijven Nederlands

De Joodse elite spreekt en schrijft ondertussen in het Nederlands, terwijl de onderlaag nog Jiddisch gebruikt als voertaal. De Sefardiem gebruiken daarbij ook nog Portugese woorden.

Vorming Nederlands Jodendom

Door gemengde huwelijken tussen Sefardiem en Ashkenaziem ontstaat langzaam één Nederlands Jodendom alhoewel beide gemeenschappen organisatorisch gescheiden blijven. De Sefardische gemeenschap groeit in de achttiende eeuw nog nauwelijks, terwijl de Ashkenazische gemeenschap sterk groeit.

Joden blijven vooral in Amsterdam wonen

De meeste Joden wonen nog steeds in Amsterdam, maar mondjesmaat gaan Joden ook in andere gewesten wonen. De burgerrechten van 1796 leidt nog niet direct tot spreiding van de Joden. Iedere Joodse gemeente blijft zelfstandig. Er is nog geen opperrabbinaat of een andere overkoepelende bestuursvorm. Rabbijnen hebben geen zeggenschap over door de overheid gewenste hervormingen in de status van de Joodse gemeenten. Dit wordt overgelaten aan de uiterst conservatieve Joodse elite.

Eenheid binnen Joodse gemeenten

In 1808 wordt door koning Lodewijk Napoleon het Opperconsistorie ingesteld en komt er eenheid binnen de Joodse gemeenschappen. Maar Amsterdam verliest zijn culturele uitstraling in de Joodse diaspora vanwege armoede. Contacten met Oost-Europese Joden worden minder.

Invloed van Duits-Joodse verlichters

Er bestaat onder historici onenigheid over de invloed van Duits-Joodse verlichters op het Nederlandse Jodendom. Sigmund Seeligmann ontkent de invloed. Maar uit onderzoek van na de Tweede Wereldoorlog zijn veel verschillende banden aan het licht gebracht.

Ook bestaat er een eigen Nederlands-Joodse onderstroming van verlichte ideeën. Ze komen naar voren in verschillende Jiddische geschriften van Amsterdamse Joden in de achttiende eeuw zoals in het werk van Menachem Man ben Salomon Halevi Amelander uit 1743. Hij komt hier mee dertig jaar eerder dan de Duitse Jood Moses Mendelsohn. In 1770 schrijft een anonieme Sefardische Jood een Joodse visie op de emancipatie van Joden in Nederland.