Schilderkunst 17e eeuw: Architectuurschilderkunst

Schilderkunst 17e eeuw: Architectuurschilderkunst De meest begaafde schilder van bepaalde gebouwen in Nederlandse steden en van interieurs van sobere, witgekalkte protestantse kerken was Pieter Jansz Saenredam. Ook andere uitstekende schilders specialiseerden zich in dit aparte specialisme. In de loop van de zeventiende eeuw nam de vraag naar schilderijen van kerkinterieurs af. Er was nog wel vraag naar stadsgezichten. De gebroeders Berckheyde waren hierin erkende meesters.

Een apart specialisme

In de zeventiende eeuw werden (interieurs van) gebouwen door een beperkt aantal schilders als specialiteit gekozen. Tot deze schilders behoorden uitstekende vakmensen als Pieter Saenredam, Emanuel de Witte en Gerard Houckgeest. Hun schilderijen werden 'perspectieven' (doorkijkjes) genoemd. Het zijn geen willekeurige afbeeldingen van interieurs en gebouwen, maar zorgvuldig opgebouwde constructivistische meesterwerken.

Bron: Dirck van Delen (circa 1604/1605–1671), Wikimedia Commons (Publiek domein)Bron: Dirck van Delen (circa 1604/1605–1671), Wikimedia Commons (Publiek domein)

Architectuurschilders uit de zeventiende eeuw

Dirck van Delen (1605-1671)

De eerste architectuurschilders uit de zeventiende eeuw schilderden gefantaseerde gebouwen, waarin allerlei verzonnen architectuurelementen zijn verwerkt. Een bekend voorbeeld van een schilderij met gefantaseerde architectuur is Een familiegroep bij het praalgraf van Willem van Oranje in de Nieuwe Kerk in Delft uit 1645. Het door Hendrick de Keyser ontworpen praalgraf, waarvan de voorzijde op dit schilderij in zijn geheel zichtbaar is, is overigens wel nauwkeurig weergegeven (dus niet gefantaseerd). De op het schilderij afgebeelde familiegroep is wellicht door een andere schilder geschilderd.
Bron: Bartholomeus van Bassen, Wikimedia Commons (Publiek domein)Bron: Bartholomeus van Bassen, Wikimedia Commons (Publiek domein)
Barthold van Bassen (circa 1590-1652)
Verschillende architectuurschilders waren tevens architect. Als architect werkte Barthold van Bassen aan de voor protestanten bestemde Nieuwe Kerk in Den Haag, die tussen 1649 en 1655 werd gebouwd. In 1650 vervaardigde hij, in opdracht van de burgemeesters van die stad, een schilderij met het ontwerp van de Nieuwe Kerk aan het Spui in Den Haag. Hij maakte de voltooiing van de kerk niet mee.

Pieter Jansz Saenredam (1597-1665)

De schilder Pieter Jansz Saenredam vervaardigde schilderijen van werkelijk bestaande kerkinterieurs. Hij had een zorgvuldige werkwijze. Hij maakte eerst tekeningen van (gedeelten van) het interieur van door hem bezochte kerken. Ook verrichtte hij opmetingen. De tekeningen werden pas veel later gebruikt als basis voor een schilderij. Zo gebruikte hij een in 1634 gemaakte tekening van de Sint Odulphuskerk in zijn woonplaats Assendelft in 1649 als uitgangspunt voor een schilderij van het sobere interieur van die protestantse kerk.
Bron: Pieter Jansz. Saenredam, Wikimedia Commons (Publiek domein)Bron: Pieter Jansz. Saenredam, Wikimedia Commons (Publiek domein)
Het schilderij Interieur van de Sint Odulphuskerk te Assendelft (1649) wordt beschouwd als een van zijn mooiste schilderijen. Alvorens te beginnen met schilderen maakte hij, op basis van de reeds genoemde in 1634 gemaakte tekening en toentertijd verrichtte opmetingen, een volgens de perspectiefregels vervaardigde constructietekening, met daarop hulplijnen en verdwijnpunten. Deze zorgvuldige werkwijze resulteerde in een schilderij dat in alle details lijkt te kloppen: het houten tongewelf, de rouwborden aan de rechterkant van de kerk en het prachtige welhaast hemelse licht dat door de ruimte schijnt. Het door de schilder gekozen overhoekse breedteperspectief laat het oog vallen op de constructie van het dakgebinte. Door de sobere kleurstelling en de vrijwel ontbrekende schaduwpartijen is een hoge, stille ruimte ontstaan, waarin de mensen verloren lijken te gaan. Saenredam heeft in dit realistisch lijkende schilderij enkele kleine veranderingen in de werkelijkheid aangebracht. Dat deed hij om de compositie te verbeteren. Als in de kerk aanwezige toeschouwer is het op het schilderij weergegeven brede zicht op het interieur van de kerk niet mogelijk.
Bron: Pieter Jansz, Wikimedia Commons (Publiek domein)Bron: Pieter Jansz, Wikimedia Commons (Publiek domein)
In 1657 vervaardigde Pieter Jansz Saenredam het schilderij Het oude stadhuis in Amsterdam. Ook dit schilderij wordt beschouwd als een meesterwerk. Het is gebaseerd op een door hem gemaakte tekening uit 1641. Het oude middeleeuwse stadhuis was in 1652 door een felle brand verwoest. Het schilderij van het stadhuis is licht en gevarieerd van kleur. In 1658 werd het schilderij gekocht door de stad Amsterdam. De schilder ontving 400 gulden, voor die tijd een aanzienlijk bedrag.

Waarschijnlijk heeft Piet Mondriaan zich laten inspireren door de schilderijen van kerkinterieurs, met name door de schilderijen van Pieter Jansz Saenredam, met hun heldere, geometrische opbouw en patronen.

Gerard Houckgeest (1600-1661)

De schilder begon als schilder van gefantaseerde interieurs. Vanaf 1650 schilderde de dan in Delft wonende schilder nauwkeurig afgebeelde binnenruimten van bekende Delftse kerken. Door de keuze van het perspectief wekken de afgebeelde binnenruimten een spontane en levendige indruk. Ook deze schilder besteedde aandacht aan het licht. De door hem weergegeven taferelen worden verlevendigd door het invallende licht.
Bron: Gerard Houckgeest (circa 1600–1661), Wikimedia Commons (Publiek domein)Bron: Gerard Houckgeest (circa 1600–1661), Wikimedia Commons (Publiek domein)
In de door deze schilder vervaardigde kerkinterieurs kijkt de toeschouwer schuin de kerk in. Daardoor zien we op zijn schilderijen een ingewikkeld spel van licht en schaduw. Op het schilderij Het graf van Willem de Zwijger in de Nieuwe Kerk in Delft (1651) gaat het graf deels schuil achter de naast elkaar staande zuilen. Het beroemde graf is daardoor niet in zijn geheel, zoals op het al genoemde schilderij van Dirck van Delen, maar slechts gedeeltelijk zichtbaar.

Ook de schilder Emanuel de Witte (1616-1692) was rond 1650 in Delft werkzaam. Hij schilderde compositorische ingewikkelde kerkinterieurs van Delftse kerken. Na zijn verhuizing naar Amsterdam bleef hij kerkinterieurs schilderen. De kerk is meestal niet te herkennen, omdat de geschilderde kerkinterieurs vaak zijn ontsproten aan zijn fantasie, of zijn samengesteld uit onderdelen van diverse bestaande kerken.
Bron: Emanuel de Witte, Wikimedia Commons (Publiek domein)Bron: Emanuel de Witte, Wikimedia Commons (Publiek domein)
De schilder schilderde overigens ook huiselijke interieurs. Een mooi voorbeeld is Interieur met vrouw aan het virginaal (1665-1670). We zien een vrouw die, in een rijk gestoffeerd huis, op een virginaal speelt. Haar gelaat is in de spiegel zichtbaar. Geheel links zien we een man die op bed ligt. Door de ramen valt zonlicht op de zwart-witte marmeren vloer.tegels. Dit zorgt voor een boeiende ruimtelijke werking. We kunnen een kijkje nemen in een tweede kamer, waar een dienstmeid de vloer aan het vegen is.
Bron: Gerrit Adriaenszoon Berckheyde, Wikimedia Commons (Publiek domein)Bron: Gerrit Adriaenszoon Berckheyde, Wikimedia Commons (Publiek domein)
Gedurende de tweede helft van de Gouden eeuw was er steeds minder belangstelling voor schilderijen van kerkinterieurs. Het publiek had nog wel belangstelling voor stadsgezichten. De Haarlemse schilder Job Berckheyde (1630-1693) schilderde nog enkele kerkinterieurs. Hij is echter, net als zijn jongere broer Gerrit Berckheyde (1638-1698), bekend geworden door zijn stadsgezichten. Beide broers waren hierin erkende meesters. Een bekend stadsgezicht van Gerrit Berckheyde is De Nieuwezijds Voorburgwal vlakbij de bloemenmarkt in Amsterdam (circa 1675) Op dit schilderij is de achterzijde van het stadhuis op de Dam (nu Paleis op de Dam) te zien.

Lees verder

© 2016 - 2024 Pmpaul, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Schilderij 17e eeuw: Gezicht op Delft van Johannes VermeerSchilderij 17e eeuw: Gezicht op Delft van Johannes VermeerVermeers Gezicht op Delft biedt een schitterend zicht op de stad Delft in de zeventiende eeuw. Het is echter geen exacte…
Follies in de architectuurArchitectuur is een zeer breed begrip, waar ook follies oftewel wonderlijke bouwwerken, vaak zonder duidelijke functie e…
Neoclassicisme 1760 - 1840Neoclassicisme 1760 - 1840Het neoclassicisme (1760 - 1840) was een reactie op de frivole en overvloedige vormentaal die tot uiting kwam in de roco…
Het belang van 19e eeuwse engineering voor de architectuurHet belang van 19e eeuwse engineering voor de architectuurHet ontstaan van de moderne architectuur, welke veelal wordt gedomineerd door een veelheid aan glas en staal, heeft zijn…

Schilderkunst 19e eeuw: de schilders van het pointillismeSchilderkunst 19e eeuw: de schilders van het pointillismeEind negentiende eeuw treedt er een opmerkelijk vernieuwing op in de schilderkunst. De pointillisten mengen de verf niet…
Rodin – Genius at Work in Groninger Museum 2016Rodin – Genius at Work in Groninger Museum 2016Vanaf zaterdag 19 november 2016 was in het Groninger Museum een expositie te zien van de Franse beeldhouwer Auguste Rodi…
Bronnen en referenties
  • Inleidingsfoto: Hendrick Cornelisz. van Vliet, Wikimedia Commons (Publiek domein)
  • Beheydt, Ludo (2002) Een en toch apart. Kunst en cultuur van de Nederlanden. Waanders Uitgevers, Zwolle ISBN 90-5826-180-8
  • Düchting, Hajo (1996) Jan Vermeer van Delft in de spiegel van zijn tijd. R&B, Lisse ISBN 90-396-0177-1.
  • Giltaij, Jeroen (2004) Het Gouden Eeuw Boek Waanders Uitgevers Zwolle ISBN 0-40008857-8
  • Hartog Jager, Hans den (2008) Dit is Nederland in tachtig meesterwerken. Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam ISBN 90-253-6402-1.
  • Afbeelding bron 1: Dirck van Delen (circa 1604/1605–1671), Wikimedia Commons (Publiek domein)
  • Afbeelding bron 2: Bartholomeus van Bassen, Wikimedia Commons (Publiek domein)
  • Afbeelding bron 3: Pieter Jansz. Saenredam, Wikimedia Commons (Publiek domein)
  • Afbeelding bron 4: Pieter Jansz, Wikimedia Commons (Publiek domein)
  • Afbeelding bron 5: Gerard Houckgeest (circa 1600–1661), Wikimedia Commons (Publiek domein)
  • Afbeelding bron 6: Emanuel de Witte, Wikimedia Commons (Publiek domein)
  • Afbeelding bron 7: Gerrit Adriaenszoon Berckheyde, Wikimedia Commons (Publiek domein)
Pmpaul (197 artikelen)
Laatste update: 08-11-2020
Rubriek: Kunst en Cultuur
Subrubriek: Kunst
Bronnen en referenties: 12
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.