Schilderij 17e eeuw: Gezicht op Delft van Johannes Vermeer

Vermeers Gezicht op Delft biedt een schitterend zicht op de stad Delft in de zeventiende eeuw. Het is echter geen exacte weergave van Delft, zo blijkt na bestudering van een topografische kaart uit die tijd. De bebouwing was rommeliger, de huizen waren groter of smaller, de twee poorten stonden dichter bij elkaar, en de Rotterdamse Poort ligt op het schilderij te laag op het water. Het onderwerp is ook niet bijzonder, want er zijn meer stadsgezichten geschilderd die zicht bieden op een stad uit de zeventiende eeuw. Wat het schilderij bijzonder maakt is de wijze waarop Vermeer heeft gespeeld met het licht. De Franse schrijver Marcel Proust vond dat Vermeers Gezicht op Delft het mooiste schilderij ter wereld was. Hij liet Bergotte, een van zijn romanpersonages in zijn roman A la recherche du temps perdu, sterven voor het schilderij.

Het stadsgezicht als genre in de zeventiende eeuw

Stadsgezichten werden in de zeventiende eeuw niet zelden geschilderd. In 1618 schilderde Esaias van de Velde Gezicht op Zerikzee, een schilderij waarvan wel beweerd wordt er de compositie voor zijn stadsgezicht aan heeft ontleend. Hendrick Cornelisz. Vroom schilderde in 1622 Gezicht op Hoorn. Andere stadsgezichten volgden, onder andere van Jan van Goyen (Dordrecht en Nijmegen), Albert Cuyp (Wageningen) en Jacob van Ruisdael (zeker vijftien gezichten op Haarlem). Ook Gezicht op Delft van Johannes Vermeer is een stadsgezicht. Het is ongetwijfeld het meest geroemde stadsgezicht uit de zeventiende eeuw, dat op de toeschouwer een overweldigende indruk maakt.

Gezicht op Delft

Breed panorama van Delft

Vermeers Gezicht op Delft (1660-1661) geeft de toeschouwer, vanuit het zuiden, een schitterend zicht op het Delft van de zeventiende eeuw. De positie die Vermeer koos om dit deel van de stad te schilderen was, zo blijkt na bestudering van een plattegrond van Delft uit een atlas van Blaue uit 1649, een bovenverdieping van en huis aan de Schie.

Op de voorgrond ligt de Kolk. De stad ligt aan de overkant van het water. Een deel van de stadswal is zichtbaar. In het midden de Schiedamse Poort, met klokkentoren, en rechts de Rotterdamse Poort, met twee torens. Tussen beide poorten in is de stralend verlichte toren van de Nieuwe Kerk zichtbaar. Links naast de Schiedamse Poort zijn de daken van het 'Armamentarium' (een wapenmagazijn), zichtbaar, en iets verder naar links ziet de toeschouwer het torentje van bierbrouwerij 'De Papegaai'. Nog iets verder naar links is nog juist de toren van de veel verderop in de stad gelegen Oude Kerk zichtbaar.

Schepen en figuranten

In de Kolk liggen vier trekschuiten bij de Schiedamse poort en een op de voorgrond aan de kade. Met deze door paarden getrokken trekschuiten werd vanuit de Kolk een dienstregeling voor personenvervoer onderhouden naar de steden Rotterdam, Delftshaven en Schiedam. In de circa 11,5 meter lange trekschuiten was plaats voor circa 25 personen in een tweede klas ruim. Achteraan was een eerste klas roef met plaats voor acht personen.

De aan de kade gelegen kleine zeilschepen werden gebruikt voor het vervoer van goederen over de binnenwateren. De twee haringbuizen, rechts op het schilderij, werden gebruikt voor haringvangst op zee. Waarschijnlijk zijn de schepen in reparatie, want ze liggen op de plek waar de scheepsmakerij van Delft was gevestigd.

In Vermeers stadsgezicht spelen mensen een bijrol. De voor de Schiedamse poort lopende figuurtjes zijn nauwelijks zichtbaar. Op de voorgrond zijn twee groepjes zichtbaar. Links staan twee deftige heren te praten met een vrouw. Nog verder naar links staat een vrouw met een kind op de arm. Meer naar rechts staan twee vrouwen met elkaar te praten.

Exacte weergave van Delft?

Het schilderij lijkt de toeschouwer in de gelegenheid te stellen om door een venster te kijken, om daar het zeventiende-eeuwse Delft te zien liggen. Het schilderij is echter geen exacte weergave van de werkelijkheid. Vermeer schilderde een geïdealiseerd beeld van een deels verwoeste stad. Een zware explosie van het kruitdepot, in 1654, had een groot deel van het centrum van de stad verwoest. Bij die explosie kwam de in Delft wonende schilder Carel Fabritius, een begaafde leerling van Rembrandt, om het leven.

Vermeer heeft de vorm van de huizen vereenvoudigd en het perspectief gewijzigd om meer van de stad te kunnen laten zien (een werkwijze die vaker door schilders van zeventiende-eeuwse stadsgezichten werd gebruikt). Bestudering van een topografische tekening uit de zeventiende eeuw maakt duidelijk dat de bebouwing in de zeventiende eeuw veel rommeliger is, de gebouwen groter of smaller zijn en dichter op elkaar staan, de twee stadspoorten op het schilderij van Vermeer te ver van elkaar staan, de brug tussen de twee poorten is te lang en te recht is, en dat de Rotterdamse poort lager op het water ligt dan op de topografisch tekening uit de zeventiende eeuw staat aangegeven.

Vermeer streefde naar stabiliteit en evenwicht, reden voor nog andere aanpassingen. Door de weerspiegeling van de Rotterdamse Poort in een laat stadium te verlengen, zo blijkt uit onderzoek met infrarood en röntgen, werd het stadsgezicht voor het oog verlengd en verankerd aan de voorgrond. Ook besloot Vermeer de aanvankelijk in de zon geplaatste Rotterdamse Poort in de schaduw te plaatsen, om de torens minder te laten opvallen en ze harmonieuzer aan te sluiten bij het in de schaduw liggende stadsfront.

Vermeers Gezicht op Delft, een uniek schilderij

Wat maakt dat Vermeers Gezicht op Delft algemeen beschouwd wordt als het mooiste stadsgezicht uit de zeventiende eeuw? Het ligt niet aan het onderwerp, de op het schilderij afgebeelde personen, of aan de (schijnbaar) correcte weergave van de stad Delft. Zeker is dat het licht in dit schilderij een belangrijke rol speelt.

Een hoog boven de stad drijvende donkere wolk werpt schaduw op de kade, het water en de gebouwen aan de overzijde. Het door de wolken schijnend licht creëert een boeiend effect van lichte en donkere vlekken op de gebouwen in de stad. Er is een contrast tussen de felle ronde daken en de donkere gebouwen op de voorgrond. Bovendien zorgt het licht voor een subtiele weerspiegeling op het water. De verderop in de stad gelegen Nieuwe Kerk is stralend verlicht. Het oog van de toeschouwer wordt er als vanzelf naar toegetrokken.

Het unieke lichtspel van de bewolkte hemel, dat Vermeer zo weergaloos heeft weten te treffen, is de reden dat Gezicht op Delft algemeen beschouwd wordt als het mooiste stadsgezicht uit de Hollandse zeventiende eeuw.

In het Mauritshuis

Vermeers Gezicht op Delft werd in 1822 aangeboden op een veiling. De Nederlandse staat schafte, vooral op advies van Cornelis Apostool, de directeur van het Rijksmuseum, het schilderij aan voor 2900 gulden. Koning Willem I, die de aankoop financieel had ondersteund, besliste echter dat het schilderij in zijn eigen 'Cabinet', het Mauritshuis in Den Haag, moest worden geplaatst. Wellicht speelde bij dat besluit een rol dat de voorvaderen van de koning begraven liggen in de Nieuwe Kerk, die op Vermeers stadsgezicht door de zon wordt beschenen.

Gezicht op Delft, het mooiste schilderij ter wereld

De bekende Franse romanschrijver Marcel Proust (1871-1922) noemde Gezicht op Delft het mooiste schilderij ter wereld. Hij zag het schilderij in 1902, tijdens een bezoek aan het Maurithuis, en in 1921, tijdens een tentoonstelling van Hollandse schilderkunst in Parijs.

Proust is vooral bekend geworden door de romancyclus A la recherche du temps perdu (Op zoek naar de verloren tijd). In het vijfde deel van de romancyclus laat Proust de schrijver Bergotte, een van zijn romanpersonages, de tentoonstelling van Hollandse schilderkunst in Parijs bezoeken. Hij bekijkt het stadsgezicht van Vermeer, is erg onder de indruk, valt op een sofa, rolt van de sofa en is dood.

Lees verder

• Schilderij 17e eeuw: Meisje met de parel, Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Het melkmeisje van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Het straatje van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: De astronoom en De geograaf (Vermeer)
• Schilderij 17e eeuw: De koppelaarster van Johannes Vermeer