Schilderij 17e eeuw: De astronoom en De geograaf (Vermeer)

De schilderijen De astronoom en De geograaf van Vermeer nemen de toeschouwer mee naar de zich sterk ontwikkelende wetenschap in de zeventiende eeuw. Het was de tijd waarin Joan Blaue zijn beroemde kaarten en atlassen vervaardigde en Anthonie van Leeuwenhoek zijn microscoop uitvond. Waarschijnlijk hebben Johannes Vermeer en Anthonie van Leeuwenhoek elkaar ontmoet, want de beroemde tijdgenoten woonden beiden in Delft. Bestudering van de schilderijen maakt duidelijk dat Vermeer goed op de hoogte was van ontwikkelingen in de natuurwetenschap. Voor een goed begrip van de schilderijen is het overigens noodzakelijk om ze in hun tijd te plaatsen.

Vermeers schilderijen van wetenschappers

Zowel De astronoom als De geograaf, de enige schilderijen van Vermeer waarop steeds maar één mannelijke figuur te zien is, tonen de toeschouwer een wetenschapper bij de uitvoering van zijn werkzaamheden. De wetenschappers zijn op beide schilderijen afgebeeld met lang, achter hun oren vallend haar, en met lange "kimono-stijl" jassen (het was in die tijd niet ongewoon om wetenschappers zo gekleed af te beelden).

Gezien het feit dat op beide schilderijen een wetenschapper is afgebeeld en het bijna gelijke formaat van de schilderijen, zijn het schilderij De astronoom (50,8 x 46,3 cm) en De geograaf (53 x 46,6 cm) waarschijnlijk pendanten (op elkaar lijkende schilderijen, die zijn gemaakt om samen te worden getoond).

De astronoom

De voorstelling

Het is een typisch Vermeer-interieur, maar wel met minder licht dan gebruikelijk, want een van de luiken is gesloten. Afgebeeld is een traditionele kamer van een geleerde: een donker vertrek met een studeertafel, kast, boeken en wetenschappelijke instrumenten. De in zijn werk verdiepte wetenschapper, gekleed in een lange groene jas, lijkt op te willen staan om de gegevens uit het boek, dat opengeslagen voor hem ligt, te willen controleren met de stand van de hemellichamen op zijn wereldbol die hij met zijn rechterhand in een bepaalde stand heeft gedraaid. Duidelijk herkenbaar zijn een aantal sterrenbeelden: links op de wereldbol is de Grote Beer afgebeeld, in het midden de Draak en Hercules, en rechts Lycra.

De afgebeelde voorwerpen

Uit de afgebeelde voorwerpen op zijn schilderijen van wetenschappers blijkt dat Vermeer niet onbekend was met de natuurwetenschap, want de instrumenten, boeken en kaarten zijn door hem nauwkeurig weergegeven. Onderzoek heeft uitgewezen dat de afgebeelde wereldbol vervaardigd is door Jodocius Hendius. Het boek dat door de sterrenkundige geraadpleegd wordt, is het door Adriaen Metius geschreven Over de onderzoeking en de waarneming der sterren. Achter het tafelkleed ligt een astrolabium. Dit is een instrument dat in de astronomie en in de zeevaart bij de positiebepaling der sterren werd gebruikt.

Het schilderij De astronoom geplaatst in zijn tijd

het was een tijd van nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen. In de tijd dat De astronoom werd geschilderd liet Lodewijk de XIV in Parijs een nieuwe sterrenwacht bouwen. In 1667 ontdekte Constantijn Huygens de zesde maan van Saturnus, en in 1668 verbeterde Isaac Newton de spiegeltelescoop.

Astronomen voor Newton hadden zich voornamelijk beziggehouden met astrologie, ofwel sterrenwichelarij (het voorspellen van de toekomst aan de stand van de sterren). In de tweede helft van de zeventiende eeuw ontstond geleidelijk een breuk tussen de astrologie en de astronomie. Wetenschappers gingen zich voornamelijk bezighouden met de astronomie.

Astrologie of astronomie?

Zowel de kleding van de wetenschapper, de afgebeelde globe als het boek lijken ouderwets. Het schilderij is hoogstwaarschijnlijk geen verheerlijking van de moderne wetenschap, maar een verwijzing naar de tijd van de sterrenkundige Johannes Kepler (1571-1630). Hij hield zich vooral bezig met astrologie. Volgens hem was er een verband tussen de stand van de sterren en de gebeurtenissen op aarde. Waarschijnlijk hield ook de door Vermeer afgebeelde astronoom zich bezig met astrologie. Ook het feit dat wetenschapper binnen werkt, zonder aan het open raam naar de hemel te kijken, doet vermoeden dat hij zich bezighoudt met de astrologie. Hij raadpleegt het boek en zijn globe om een horoscoop te kunnen maken.

Wellicht gaat het bij het maken van zijn horoscoop om het moment van de geboorte. Het schilderij aan de muur heeft de vinding van Mozes, die was uitgezet in een mandje op de Nijl, als onderwerp. Mozes werd gezien als voorafbeelding van de geboorte van Christus. Het schilderij kan overigens ook wijzen op het verband tussen astronomie en het christelijke geloof: de astronomie was een goddelijke wetenschap aangezien het studieobject, de kosmos, het overtuigende bewijs van Gods scheppingskracht was.

De geograaf

De voorstelling

Het vertrek van de geleerde is helder verlicht. Het licht valt op het gezicht van de nadenkend kijkende geograaf, die met een passer in zijn hand afstanden op een cartografische kaart berekent. Over de kaart valt een fel zonlicht. Hier geen donker, groenig bruine tinten, zoals op het schilderij De astronoom, maar gele, aardkleurige en warme bruine tinten.

De geograaf maakt, in tegenstelling tot de astronoom, geen onduidelijke beweging. Hij is doelbewust bezig om nauwkeurig een afstand te berekenen. De blauwe mantel met de rode revers geeft de geograaf een frisse indruk. Hij lijkt model te staan voor de moderne wetenschapper in de zeventiende eeuw.

De voorwerpen

De passer en de kaart zijn al genoemd. Onderzoek heeft uitgewezen dat de op de tafel liggende kaart de Atlantische Oceaan en de rand van het Iberisch schiereiland laat zien.

Tegen de wand staat een kast. Op die kast staat een globe die de Indische Oceaan laat zien, met de route van de handel met China en Japan. De globe heeft hier overigens voornamelijk een decoratieve functie (de globe als statussymbool). De op de muur hangende kaart, vervaardigd door Willem Blaeu in 1600, toont de kusten van Europa.

Het schilderij De geograaf geplaatst in zijn tijd

Al de voorwerpen in de kamer van de geograaf hebben te maken met het bepalen van afstanden. Het werk van de geograaf was van groot belang voor de navigatie. Dankzij nauwkeurige navigatie was winstgevende handel over zee mogelijk. Het schilderij De geograaf verwijst naar de Nederlandse handel in de zeventiende eeuw, waardoor de jonge Republiek veel rijkdom en aanzien verwierf.

Datering en verblijfplaats

Veel schilderijen van Johannes Vermeer zijn niet gedateerd en/of gesigneerd. Zijn twee schilderijen van wetenschappers zijn echter zowel gesigneerd als gedateerd.

Het schilderij De astronoom is voorzien van een signatuur en een datering, in Romeinse cijfers, op de kast. In 1997 uitgevoerd onderzoek heeft de echtheid van de ondertekening en de datering bevestigd.

Het schilderij De geograaf is voorzien van een duidelijke op de achterwand aangebrachte signatuur en datering, in Romeinse cijfers. Bovendien bevindt zich op de tegen de achterwand staande kast nog een (minder duidelijke) signatuur. Beide worden, na een recente restauratie van het schilderij, beschouwd als authentiek.

Beide schilderijen bevinden zich in buitenlandse musea. Het schilderij De astronoom, tijdens de Tweede Wereldoorlog in november 1940 geconfisqueerd door Adolf Hitler, bevindt zich nu in Het Louvre in Parijs. Het schilderij De geograaf bevindt zich in het Städelsches Kunstinstitut in Frankfurt am Main.

Lees verder

• Schilderij 17e eeuw: Gezicht op Delft van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Het melkmeisje van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Meisje met de parel, Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: Het straatje van Johannes Vermeer
• Schilderij 17e eeuw: De koppelaarster van Johannes Vermeer