Schilders 20e eeuw: Marcel Duchamp, gangmaker van dada

Dada of het dadaïsme was een provocerende kunststroming. Bestaande waarden en normen werden afgezworen. De dadaïsten wensten een onbeteugelde, creatieve vrijheid. In de ready-mades van Marcel Duchamp kwam die vrijheid tot uiting. Hij koos alledaagse voorwerpen, zoals een flessenrek, een schop of een urinoir tot kunstwerk. Zaken die niet in een museum thuishoorden kwamen zo in het museum terecht. Door de creatieve daad, het maken van kunst, te reduceren tot het kiezen van ready-mades maakte Duchamp het traditionele kunstwerk belachelijk. Hij dwong de toeschouwer om diepgaand na te denken over fundamentele ethische kwesties, zoals kunst en goede smaak.

Kunst tussen twee wereldoorlogen

De kunst in het interbellum (de periode tussen de wereldoorlogen) werd bepaald door dada en door het surrealisme. De dadabeweging, die zich over heel Europa en de Verenigde Staten verspreidde, was in 1922 al weer op zijn retour. Kunstenaars kozen steeds meer voor het surrealisme. Die stroming vormde het slotakkoord van het avant gardetijdperk.

De oprichting van dada

Schrijvers, dichters en kunstenaars waren voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog gevlucht naar het neutrale Zwitserland. Daar protesteerden ze tegen een samenleving die een dergelijke oorlog had ontketend. In 1916, toen de oorlog aan het westelijk front met de in de loopgraven ingegraven geallieerde en Duitse troepen in een impasse was geraakt, werd in Zürich dada opgericht.

Kenmerken van dada of het dadaïsme

Wat betekent dada? Het woord dada is een nonsenswoord, gebruikt door kleine kinderen, dat niets betekent. Het is een verwijzing naar het negatieve, nihilistische karakter van dada. Dada is anarchistisch en ontwrichtend, want de dadaïsten (de leden van dada) dreven de spot met alle gevestigde waarden en opvattingen over goede smaak in de kunst en in de literatuur. Het dadaïsme was zowel een felle aanval op de kunst als een periode van speelsheid, maskers en zotternij.

Er is overigens nog een andere lezing over het gebruiken van het woord dada om deze anarchistische kunststroming aan te duiden. De benaming dada, Frans voor hobbelpaard, zou gekozen zijn na met een mes willekeurig in een Duits-Frans woordenboek te hebben gestoken.

Objecten als Het portret van Cézanne, een opgezette aap, van de dadaïst Picabia, en Geschenk, een strijkijzer met scherpe spijkers op de onderkant, van de dadaïst Man Ray, vertegenwoordigen de spottende, agressieve richting van dada. het door de dadaïst Marcel Duchamp op een kruk gemonteerde Fietswiel vertegenwoordigt de speelse richting van dada.

Marcel Duchamp 1887-1968

De in 1887 in Blainville-Crevan (Frankrijk) geboren Marcel Duchamp wordt beschouwd als gangmaker van het dadaïsme in New York. In zijn werk komt de door dadaïsten gewenste volledige, onbeteugelde creatieve vrijheid tot uiting.

Duchamp is vooral bekend geworden door zijn ready-mades. Alledaagse producten als een schop en een flessenrek werden tot ready-mades, eenvoudig omdat Duchamp ze tot kunstwerken had gekozen. Volgens hem was de keuze van een ready-made afhankelijk van het voorwerp in zijn algemeenheid. De keuze was zowel gebaseerd op visuele onverschilligheid als op een volslagen afwezigheid van goede of slechte smaak. Het waren dus oefeningen in het vermijden van traditionele kunst.

Enkele ready-mades van Marcel Duchamp

Het urinoir

Een van de iconen van de anti-kunstbeweging dada is Fontein (urinoir) uit 1917, door Duchamp zo genoemd omdat het hem deed denken aan de drinkfonteinen in kantoren in New York. Hij maakte het voor een expositie in de Verenigde Staten, waar hij sinds 1915 woonde.

Het is een gewone wit-porseleinen pisbak uit een openbaar urinoir, op zijn kant gezet en met R. Mutt gesigneerd. Fontein veroorzaakte in 1917 een schandaal. Duchamp verdedigde zich door te beweren dat hij een nieuwe gedachte voor het voorwerp had gecreëerd. Zijn Fontein dwong de toeschouwer ethische kwesties diepgaand te overdenken. Het origineel is overigens verloren gegaan. Afgebeeld is het origineel uit 1917.

Hoedenrek

Dat zijn ready-mades oefeningen waren in het vermijden van kunst (gewenning) werd bewezen door zijn hoedenrek. Het nietsvermoedende publiek hing er zijn jassen en hoeden aan op. Ze hadden het product dus niet herkend als kunst.

De vrijgezellenmachine

Duchamp vervaardigde mechanische tekeningen en schilderijen (uitbeeldingen van machines lijkende organen). Hij beschouwde ze als ontsnappingsmethoden aan de tirannie van de goede smaak. Een opzettelijk duister werk is De vrijgezellenmachine. Duchamp liet dit werk, uit 1915-1923, bewust onvoltooid.

De vrijgezellenmachine is bewust bedoeld als een onoplosbaar raadsel. Het is, zo blijkt uit bewaard gebleven notities van Duchamp, een uit twee delen bestaande 'liefdesmachine', met boven het domein van de bruid en onder het domein van de vrijgezellen. De toeschouwer ziet dat de bruid in de bovenste helft zich uitkleedt, en dat in de onderste helft de frustraties van haar aanbidders worden weergegeven.

het raadsel wordt nog groter door het feit dat zowel de veranderende 'echte wereld' aan de andere kant van het glas als de toeschouwer zelf, die zichzelf af en toe in het glas weerspiegeld ziet, deel uitmaken van De vrijgezellenmachine.

Aan het werk werden uiteenlopende interpretaties gegeven. van hindoeïstische mystiek tot middeleeuwse alchemie. De invloed van het werk was groot. Schilders en andere kunstenaars herkenden er een overtuigend en radicaal verzet in tegen de de puur visuele kunstopvatting. Immers, De vrijgezellenmachine dwingt de toeschouwer tot actief zien en creatief participeren.

De doos in een koffer

In 1923 leek Duchamp alle creatieve activiteit te hebben afgezworen. Uit verveling hield hij zich tien jaar lang niet meer met kunst bezig.

In 1936 begon Duchamp te werken aan De doos in een koffer. Kleine kopieën (miniaturen) van zijn schilderijen, tekeningen, collages en readymades stopte hij in een koffer. Zo maakte hij een soort draagbaar museum. De doos in een koffer was geliefd bij verzamelaars. Duchamp maakte gedurende twintig jaar steeds nieuwe versies. Hij maakte dus steeds kleine miniaturen van zijn meest recente werk. De kopieën konden, als ze net als zijn alledaagse voorwerpen kunst genoemd werden, voor kunst doorgaan.

De waardering voor het werk van Duchamp

Marcel Duchamp wordt nog steeds geëerd als een van de helden en goeroes van de moderne kunst. Vanuit zijn graf intimideert en hypnotiseert de briljante, arrogante en intellectuele schavuit nog steeds de kunstwereld.

Het werk van Duchamp is, zo beweren sommige kunstcritici, waarschijnlijk het saaiste wat het dadaïsme heeft voortgebracht. Zijn werken zijn doorgaans niet erg boeiend. In zijn tijd speelde zijn werk weliswaar een niet onbelangrijke rol, maar zijn werk is in feite zeer beperkt. Het maakt nu vooral een afgezaagde indruk.

Lees verder

• Schilders 20e eeuw: Wassily Kandinsky, abstracte kunst
• Schilders 20e eeuw: Willem de Kooning
• Schilders 20e eeuw: Andy Warhol, de koning van de pop-art