Schilders 20e eeuw: De Belgische surrealist René Magritte

De surrealisten verkenden de diepste spelonken van de psyche. Freudiaanse symboliek speelde in hun werk een grote rol. René Magritte, de belangrijkste schilder van de Belgische surrealistische beweging, behorend tot de meer figuratieve stroming van het surrealisme, maakte absurde, verontrustende composities met objecten uit het dagelijks leven. Met zijn bewust in een banale techniek uitgevoerde schilderijen, met misleidende titels die nooit een omschrijving geven van het onderwerp dat wordt afgebeeld, bereikte hij steeds nieuwe, verwarring stichtende effecten.

Het surrealisme

Vanaf 1922 kozen steeds meer kunstenaars voor het surrealisme, de invloedrijkste kunststroming van het interbellum. André Breton (1896-1966), de grondlegger van het surrealisme, formuleerde als belangrijkste doel van deze kunststroming het verenigen van het bewuste met het onbewuste. Zo kon een nieuwe 'superrealiteit' - surrealisme - worden gecreëerd.

Breton riep alle schrijvers en beeldend kunstenaars op om zich van alle beperkingen te bevrijden. Het surrealisme was gebaseerd op een verkenning van de psyche. Freud had met zijn onderzoek de wereld van de psyche toegankelijk gemaakt.

Het surrealisme omvatte al snel verschillende kunststijlen. Om zijn diepste driften en spontane gevoelens boven te laten komen, liet de surrealistische schilder Joan Miro (1893-1983), vertegenwoordiger van het abstracte surrealisme, zijn penseel spontaan over het doek bewegen. De vertegenwoordigers van het meer figuratieve surrealisme, zoals de schilders Salvador Dali (1904-1989), Paul Delvaux (1897-1994) en René Magritte (1898-1967), maakten absurde, verontrustende composities met objecten uit het dagelijks leven.

De Belgische surrealistische schilders Paul Delvaux en René Magritte

De Belgische surrealistische beweging zag in 1926 het licht in Brussel. Twee Belgische surrealisten zijn Paul Delvaux en René Magritte. Paul Delvaux maakte vooral grote schilderijen van stille steden, vaak bij nacht, die doen denken aan dromen en die niet zelden bevolkt zijn met slaapwandelende naakten. René Magritte, de schepper van beelden die makkelijk te herkennen maar moeilijk te begrijpen zijn, is ongetwijfeld de bekendste Belgische surrealist. Magritte werkte aanvankelijk als ontwerper van affiches, advertenties en behang.

Kenmerken van het werk van René Magritte

Banale techniek

Zijn schilderijen, bewust uitgevoerd in een banale techniek, ontleend aan zijn ervaring als reclametekenaar, lijken niet te voldoen aan de eisen van de esthetica, want zijn schilderijen tarten alle uitgangspunten die ten aanzien van kunst en werkelijkheid worden gehanteerd. Het bekende wordt onbekend gemaakt door vreemde combinaties van objecten en een spel met schaalgrootte en het onverwachte.

Schilderijen zonder zin of betekenis met verwarring scheppende titels

Zin of betekenis van zijn schilderijen, die soms herinneringen zijn aan dromen, ontbreekt. De verontrustende en niet zelden schokkende schilderijen zijn niet vatbaar voor nadere uitleg, wel voor allerlei speculaties. De opmerkelijke titels van zijn schilderijen scheppen verwarring. Er is soms geen verband tussen titel en schilderij, of de relatie tussen titel en schilderij is dubbelzinnig.

Moeilijk te bevatten beelden die een dialoog aangaan met de wereld

De meeste schilderijen gaan een dialoog aan met de wereld. Magritte trekt de realiteit van reële verschijnselen en hun relatie met het geschilderde beeld in twijfel. Door schaalverschuiving van objecten verleent hij aan iets onschuldigs een dreigend of bevreemdend aspect. Het beeld op zijn schilderijen, met zijn onmogelijke nevenschikkingen van objecten, landschappen en mensen is vaak moeilijk te vatten, omdat het door Magritte gemaakte beeld het logisch verstand van de toeschouwer doorgaans te boven gaat.

Enkele schilderijen van René Magritte

Het verraad van de voorstelling

Een deel van het werk van René Magritte berust op het verschil tussen het beschrijven en het in beeld brengen. Hij zet bijvoorbeeld in een landschap woorden neer alsof het objecten zijn, of hij voorziet objecten duidelijk van een (vaak verkeerde) naam.

Een bekend voorbeeld is ongetwijfeld het schilderij Het verraad van de voorstelling uit 1929. Een door Magritte geschilderde eenvoudige pijp is voorzien van de mededeling dat het geen pijp is (Ceci n'est pas une pipe). De afbeelding is inderdaad geen pijp, maar tegelijkertijd zijn afbeeldingen wel datgene wat ze afbeelden. De realiteit wordt door Magritte als het ware verraden. Niets is meer zoals het lijkt.

Over dit schilderij, dat de sleutel biedt tot het surrealisme van René Magritte, schreef de Franse filosoof Michel Foucault een uitgebreid en ingewikkeld commentaar. Magritte zelf onthield zich, zoals gewoonlijk, van uitgebreid commentaar.

La condition humaine
René Magritte was, meer dan enige andere surrealist, gevoelig voor het geheim van het schilderij in het schilderij, dus van het beeld van het beeld. Hij heeft diverse keren interieurs en exterieurs over elkaar geplaatst. Het schilderij met de titel La condition humaine (het menselijk tekort) uit 1933 doet vermoeden dat Magritte het wonder van de afbeelding als een essentieel onderdeel beschouwde van het menselijke bestaan.

Een schilderij op een ezel is voor het 'echte' uitzicht door het raam geplaatst. De voorstelling op het schilderij loopt precies over in de wereld die eromheen ligt. De randen sluiten aan.

Als de randen niet meer aansluiten ten opzichte van de achtergrond dan komt naast het schilderij op de ezel wellicht een boom, een struik of een wolk tevoorschijn. De wereld achter het schilderij op de ezel kan ook wezenlijk verschillen van de afbeelding op het schilderij. Wellicht staat er bijvoorbeeld een huis dat nu door het schilderij op de ezel wordt afgedekt.

Het schilderij La condition humaine is wellicht een commentaar op het idee dat een schilderij een venster kan zijn op een wereld daarachter. Het schilderij kan ook beschouwd worden als een commentaar op het idee dat wat wordt waargenomen altijd een projectie is, namelijk een door de toeschouwer gemaakte constructie.

Reproduction interdite
Magritte maakte van reproductie een geheel eigen thema. Hij riep beelden op die niet helemaal juist zijn. Zo creëerde hij een vage nieuwe wereld.

Het schilderij Reproduction Interdite (verboden af te beelden) uit 1937 is een portret van de excentrieke Edward James. De spiegel herhaalt het beeld dat de toeschouwer vanuit zijn standpunt ziet van de man voor de spiegel. Het is een afwijkende reflectie, want in de spiegel zou niet de achterkant maar het aangezicht van de man zichtbaar moeten zijn. Het boek op de schoorsteen wordt wel op normale wijze in spiegelbeeld gebracht.

Het schilderij heeft, mede door de spaarzame middelen waarmee het is samengesteld, een vreemde schoonheid. Dit schilderij van Magritte kan gezien worden als een bericht uit het universum waarin weinig zeker is, want het schilderij attendeert de toeschouwer op de vanzelfsprekendheid waarmee hij de wereld als kloppend ervaart.