Wilhelm Richard Wagner (1813-1883) - Componist

De Duitse componist Richard Wagner stond niet alleen bekend om zijn briljante composities en uitmuntende opera's maar ook om zijn antisemitische opvattingen en de diverse artikelen die hij over dit onderwerp publiceerde. Met name tijdens zijn tweede huwelijk nam zijn haat tegen de Joodse bevolkingsgroep aanzienlijk toe waarna diverse Joodse vrienden zich van hem afkeerden. Op muzikaal gebied waren met name de opera's van Richards hand zeer populair waarbij de voltooiing van zijn vierdelige opera 'Der Ring des Nibelungen' de absolute kroon op zijn werk was. Naast componeren en schrijven bouwde Richard – met de nodige hulp – ook nog een eigen operahuis waar hij meerdere malen een groot muziekfestival organiseerde onder de naam 'Bayreuther Festspiele'.

Inhoud

• Ongekend talent
• Politieke prikkelen
• Veranderingen
• Laatste jaren
• Oeuvre Richard Wagner

Ongekend talent

Hoe en wanneer Richard Wagner precies in aanraking kwam met de muziek was niet bekend, maar dat hij voorbestemd was om een grote naam te worden was al snel duidelijk. Helaas groeide Richard door een ongelukkige samenloop van omstandigheden op zonder vader, wat een grote stempel op zijn jeugd drukte maar hem ook inspireerde tot het componeren van zijn eerste ouverture. Na het voltooien van zijn studie reisde Richard enige tijd rond waarbij hij in verschillende plaatsen werkzaam was.

De familie Wagner
Aan het begin van de negentiende eeuw woonde in de Duitse stad Leipzig de familie Wagner bestaande uit Carl Friedrich Wilhelm Wagner (1770-1813), zijn vrouw Johanna Rosine Pätz (1774-1848) en hun negen kinderen; Albert Carl (1799-1874), Carl Gustav (1801-1802), Johanna Rosalie (1803-1837), Julius Carl (1804-1862), Louize Konstanze (1805-1872), Klara Wolfram (1807-1872), Maria Theresia (1809-1814), Ottilie Wilhelmine (1811-1883) en Wilhelm Richard (1813-1883). Helaas werd het leven van de familie – zes maanden na de geboorte van Richard – volledig op zijn kop gezet toen vader Carl overleed aan de tyfus en Johanna achterliet met negen minderjarige kinderen en een kleine erfenis. Ze vond al snel steun bij de Duitse toneelspeler, schilder én goede vriend van de familie Ludwig Geyer (1779-1821) waarna het tweetal in 1814 in het huwelijk trad en verhuisde naar zijn woning in Dresden. Alle kinderen kregen na het huwelijk de achternaam van hun nieuwe vader waardoor ze bekend werden als de familie Geyer en tot zijn veertiende verkeerde Richard dan ook in de veronderstelling dat Ludwig zijn biologische vader was.

Opleiding

De liefde voor theater erfde Richard van zijn stiefvader Ludwig en hij stond dan ook al op jonge leeftijd samen met zijn vader op het toneel. Toen hij op zevenjarige leeftijd naar school ging in de nabijgelegen plaats Possendorf kwam er een einde aan zijn optredens maar kreeg in de plaats daarvan pianolessen van zijn leraar Latijn. In 1821 werd het leven van Richard op zijn kop gezet toen zijn stiefvader Ludwig volledig onverwachts overleed en hij door zijn moeder naar de kostschool in Dresden werd gestuurd, dit om te voorkomen dat Ludwigs broer de voogdij over de kinderen zou krijgen. Op school woonde Richard vervolgens een uitvoering van de opera 'Der Freischütz' van componist Carl Maria von Weber (1786-1826) bij en was dusdanig onder de indruk van het werk dat hij besloot toneelschrijver te worden en zijn eerste treurspel 'Leubald' (WWV 1) componeerde.

Na het overlijden van Ludwig keerden Johanna en de kinderen weer terug naar Leipzig waar Richard zijn moeder wist te overtuigen van het feit dat hij een carrière in de muziek ambieerde. Hij mocht harmonie gaan studeren bij componist Christian Gottlieb Müller (1800-1863) en kwam via zijn leraar in aanraking met de werken van Ludwig van Beethoven (1770-1827) die hem hevig inspireerden. Op achttienjarige leeftijd schreef Richard zich in voor een studie aan de Universiteit van Leipzig, werd lid van de studentenvereniging en nam compositielessen bij de Duitse muziekleraar Theodor Weinlig (1780-1842). Met behulp van Weinlig – die overigens zo onder de indruk was van het werk van Richard dat hij weigerde het lesgeld aan te nemen – componeerde Richard zijn Symfonie in C-majeur (WWV 29) en begon aan zijn opera 'Die Hochzeit' maar voltooide deze niet.

Aan de slag
Na twee jaar studeren wist Richard – via één van zijn broers – een baan te bemachtigen als koormeester van het theater in Würzburg en componeerde daar zijn eerste volledige opera 'Die Feen' (WWV 32). Na Würzburg ging Richard aan de slag als muzikaal directeur van het plaatselijke operahuis in Maagdenburg en wist daar een gezelschap bijeen te brengen die zijn komische opera 'Das Liebdesverbot' op de planken wilde brengen. Helaas was de opera geen succes en moest Richard zijn werk al na twee uitvoeringen uit het theater halen wat hem niet alleen op het randje van een faillissement bracht maar tevens ook het uiteenvallen van zijn theatergezelschap betekende. Maagdenburg bracht niet alleen maar ellende want Richard werd hier tot over zijn oren verliefd op één van de actrices uit zijn opera; Minna Planer – de artiestennaam van Christine Wilhlemine (1809-1866) – die hij dan ook achterna reisde naar Köningsburg. Gelukkig voor Richard bleek de liefde wederzijds en op 24 november 1836 trad het tweetal met elkaar in het huwelijk waarna Minna Richard in mei 1837 alweer verliet voor een andere man.

Schulden

Terwijl Minna aan de boemel was met een andere man verhuisde Richard naar Riga – toen nog gelegen in het Russische Rijk – waar hij aan de slag kon als dirigent van de plaatselijke opera en hij nam Minna's zus Amelie (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) met zich mee. Samen met Amelie – die zangeres was – gaf hij diverse optredens en besloot hij zich in 1838 weer te verzoenen met zijn vrouw. Minna reisde naar Riga en voegde zich bij haar man waarna het tweetal in korte tijd zulke enorme schulden wist op te bouwen dat ze genoodzaakt werden Riga te ontvluchtten. Via een stormachtige reis over zee – waar Richard zijn opera 'Der Fliegende Holländer' (WWV 63) op baseerde – arriveerde het tweetal in Engeland waarna ze doorreisden naar de Franse hoofdstad Parijs. Helaas voor Richard bleken de Fransen weinig gecharmeerd te zijn van zijn nieuwe werk, de opera 'Rienzi' (WWV 49), en werd hij genoodzaakt om de kost te verdienen met het schrijven van muziekrecensies en het bewerken van composities van andere componisten.

Politieke prikkelen

Na een nieuwe start in Parijs bleek al snel dat Richard zijn werken daar niet op de planken kreeg en week uit naar Dresden. Na diverse successen op muzikaal vlak raakte hij steeds meer verwikkeld in de politiek en leerde diverse mensen kennen die zijn politieke gedachten sterk beïnvloedden. De haat tegen Joden – die zich sterk aan het ontwikkelen was – werd ook Richards drijfveer op politiek gebied waardoor hij bekend kwam te staan als een voorloper van het antisemitisme in het Duitsland van de negentiende eeuw.

Dresden

Richard weigerde zich overigens neer te leggen bij het feit dat de Fransen zijn opera's niet op de planken wilden brengen en zocht contact met zijn vriend, componist Giacomo Meyerbeer (1791-1864). Deze besloot Richard te helpen en vond de koninklijke hofopera in Dresden bereid de opera 'Rienzi' op de planken te brengen waarna Richard en Minna besloten naar Dresden te verhuizen. De opera werd een daverend succes en Richard kreeg al spoedig een baan aangeboden als dirigent van de koninklijke hofopera waardoor hij in staat was om op 2 januari 1843 zijn – eerder gecomponeerde – opera 'Der Fliegende Holländer' op de planken te brengen. Voor zijn derde opera 'Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg' nam Richard aanzienlijk meer tijd aangezien deze première pas twee jaar later plaats vond, op 19 oktober 1845. Door zijn werk als dirigent en het ten tonele brengen van zijn opera's kreeg hij eindelijk de naamsbekendheid waar hij al lange tijd naar streefde.

Politiek

Naast muziek was Richard ook zeer geïnteresseerd in de politiek en hij had daarbij een sterk socialistische en nationalistische voorkeur. Tijdens zijn politieke 'zoektocht' was hij onder andere bevriend geraakt met de socialistische componist August Röckel (1814-1876) en de Russische revolutionair Michail Bakoenin (1814-1876) die hem overhaalde (actief) lid te worden van de socialistische partij. Richard vond bij de socialistische partij gelijkgestemden aangezien hijzelf van mening was dat bepaalde mensen – bevolkingsgroepen – veel te makkelijk succes behaalden. Zo voerde hij meerdere keren actie tegen Joodse componisten en schreef hij een zeer hatelijk stuk getiteld 'Das Judenthum in der Musik' (vrij vertaald 'Het Jodendom in de muziek'). Een groot deel van Richards woede op dit gebied werd vermoedelijk veroorzaakt door het feit dat hij enorme schulden had bij de (veelal) Joodse bankiers en mede daarom was hij van mening dat iedereen die hij niet aardig vond wel een Jood moest zijn.

Antisemitisme

Mede door Richards daden werd hij lange tijd gezien als één van de voorlopers van het antisemitisme in Duitsland maar tot hoe ver zijn ideeën van hemzelf kwamen of werden ingegeven door zijn omgeving was niet duidelijk. Wel bleek na het overlijden van Richard en zijn tweede vrouw Cosima Liszt (1837-1930) dat de haat tegen Joden vooral afkomstig was van Cosima. Tevens bleek uit haar dagboeken dat ze Richards gedachtegoed na zijn overlijden gemanipuleerd had door geen bezwaar te maken toen de zogenaamde 'Blut und Boden'-aanhangers Richard verkozen als postuum 'mascotte'. De 'Blut und Boden'-beweging (letterlijk 'bloed en bodem') legde een verband tussen de afstamming van mensen (bloed) en de bodem (die het volk voeding en 'lebensraum' bood) waar zij opgroeiden. Het begrip 'Blut und Boden' kwam al snel bekend te staan als het belangrijkste begrip van de nationaalsocialistische ideologie.

Vlucht naar Zwitserland
Naar aanleiding van de algehele onvrede die heerste onder de Duitse bevolking kwam het in het voorjaar van 1849 in Dresden tot een revolutie op initiatief van de socialistische partij en Richard en zijn vrienden waren hier dan ook nauw bij betrokken. De opstand werd al snel de kop ingedrukt met het gevolg dat er jacht werd gemaakt op de aanstichters van de onrust en Richard zag zich genoodzaakt Dresden te ontvluchtten. Via Parijs reisde hij naar het Zwitserse Zürich waar hij politiek asiel aanvroeg en onderdak vond bij zijn vriend en mede-componist Alexander Müller (1808-1863).

Nadat Richard had kennisgemaakt met zijdehandelaar Otto Wesendonck (1815-1896) en zijn vrouw Mathilde Wesendonck (1828-1902) kwam er enige stabiliteit in zijn financiële situatie aangezien het echtpaar vurig bewonderaar was van zijn werk. Door het verstrekken van diverse leningen maakte Otto het voor Richard mogelijk zijn levensonderhoud tijdens zijn verblijf in Zwitserland te financieren en liet hij in 1857 zelfs een klein huis op zijn landgoed bouwen zodat Richard daar in alle rust kon componeren. Al snel na kennismaking bleek Richard een oogje op Mathilde te hebben waardoor hij de inspiratie kreeg de eerste twee delen van zijn – vierdelige – opera 'Der Ring des Nibelungen' te voltooien; de libretto's 'Das Rheingold' (WWV 86A) en 'Die Walküre' (WWV 86B) om het werk vervolgens twaalf jaar lang niet meer aan te raken. Daarnaast componeerde Richard ook nog een vijftal liederen die door Mathilde van tekst werden voorzien en bekend kwamen te staan als de 'Wesendonck Lieder' (WWV 91) en liet hij al het andere werk uit zijn handen vallen toen hij inspiratie kreeg voor zijn opera 'Tristan und Isolde' (WWV 90).

Veranderingen

Toen Richards romance met Mathilde aan het licht kwam besloot Minna haar eigen weg te gaan, waarna Richard genoodzaakt was haar tot aan haar dood financieel te onderhouden. Gelukkig kreeg Richard al snel hulp – onder andere op financieel gebied – van de achttien jaar oude koning van Beieren die niet alleen weg was van Richards werk, maar ook een oogje op hem had. Met hulp van de koning wist Richard zijn opera 'Tristan und Isolde' in het theater te krijgen maar het veroorzaakte een enorm schandaal toen bleek dat het pas geboren kindje van de vrouw van de dirigent niet van de dirigent, maar van Richard was.

'Scheiding' Richard en Minna

Aan de (ongemakkelijke) affaire tussen Mathilde en Richard kwam in 1858 geheel onverwachts een eind toen Minna een liefdesbrief van haar man aan Mathilde onderschepte en woedend werd. Richard besloot naar aanleiding van het voorval om Zürich te verlaten en reisde naar Venetië, Italië, waar hij een woning huurde aan het Palazzo Giustinian. In november 1859 volgde wederom een verhuizing naar Parijs toen Richard de kans kreeg zijn opera 'Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg' (WWV 70) op te voeren, maar zijn opera flopte jammerlijk. Opvallend was dat Minna Richard vergezelde tijdens één van de uitvoeringen, maar tot een verzoening kwam het uiteindelijk niet. Na het floppen van zijn opera keerde Richard in 1862 eindelijk terug naar Duitsland – aangezien zijn ballingschap volledig was opgeheven – en vestigde hij zich in de plaats Biebrich, gelegen aan de oevers van de Rijn. Zodra hij was gesetteld kwam Minna op bezoek maar het lukte ze wederom niet om zich te verzoenen waarna ze beiden besloten hun eigen weg te gaan. Aan hun huwelijk – en Richards financiële steun – kwam pas een eind toen Minna overleed.

Invloedrijke vriendschap

Na Minna's vertrek bracht Richard wederom een bezoek aan de Italiaanse stad Venetië en begon hij bij terugkeer met het voltooien van zijn opera 'Die Meistersinger von Nürnberg' (WWV 96) – waar hij al in 1845 een begin voor had gemaakt – en voltooide zijn opera 'Tristan und Isolde' (WWV 90). Helaas bleek al snel na voltooiing van de werken dat geen één theater bereid was de opera's ten uitvoer te brengen aangezien ze te moeilijk werden geacht en Richard stevende hierdoor af op een persoonlijk faillissement. Met de kroning van Ludwig II (1845-1886) tot koning van Beieren nam het leven van Richard een geheel andere wending aangezien de koning niet alleen zeer veel interesse had in Richards werk maar ook in hem als persoon, iets waar Richard op zijn beurt weer handig gebruik van maakte. Mede door de steun van koning Ludwig ging Richards opera 'Tristan und Isolde' op 10 juni 1865 in première in het Nationaal theater van München waarbij het werk werd gedirigeerd door de bekende dirigent Hans von Büwlow, de man van Cosima Francesca Gaetana de Flavigny (1837-1930) – de stiefdochter van de bekende componist Frans Liszt (1811-1886).

Schandaal
Kort na de première veroorzaakte Richard een enorm schandaal in München toen zijn relatie met Cosima – de vrouw van dirigent Hans van Bülow – aan het licht kwam en ook duidelijk werd dat haar pasgeboren dochter – Isolde (1865-1919) – een kind van Richard en niet van Hans was. Gezien zijn invloed op de koning, had Richard de rechters die een oordeel moesten vellen over zijn affaire, tegen zich waarna zij druk uitoefenden op koning Ludwig om Richard uit de stad München én staat Beieren te verbannen. Ondanks Ludwigs liefde voor de componist kon hij niet anders dan gehoor geven aan het verzoek waarna Richard – samen met Cosima en zijn dochter Isolde – verhuisde naar de Zwitserse plaats Tribschen. Ongeveer een jaar na hun verhuizing ontving het tweetal het bericht dat Minna – de vrouw van Richard – was overleden aan de gevolgen van een hartstilstand en naar aanleiding van haar overlijden vroeg Cosima haar man Hans meerdere malen om een scheiding, waar Hans op zijn beurt weigerde mee in te stemmen. Pas toen Cosima in de loop der jaren nog twee kinderen schonk aan Richard – dochter Eva Marie (1867-1942) en zoon Siegfried (1896-1930) – zag Hans in dat hij de strijd had verloren. De scheiding tussen Hans en Cosima was volledig afgewikkeld op 18 juli 1870 waarna Cosima op 25 augustus 1870 met de vierentwintig jaar oudere Richard in het huwelijk trad.

Laatste jaren

Na vele jaren van dromen werd het bouwen van Richards eigen operahuis in 1872 waarheid waarna hij met zijn gezin van Zwitserland verhuisde naar de Duitse stad Bayreuth. De bouw van zijn Bayreither Festspiele ging niet zonder slag of stoot maar het eerste festival dat hij organiseerde werd een daverend succes. Mede door problemen met zijn gezondheid duurde het vele jaren voor hij opnieuw een festival organiseerde maar na zijn dood nam zijn vrouw, Cosima, de leiding stevig in handen. Ze maakte niet alleen de werken van haar man wereldberoemd maar ook zijn operahuis en droeg pas op hoge leeftijd de leiding over aan haar zoon Siegfried.

Bayreuth

Toen Richard begon aan het componeren van zijn werken die tot zijn 'Ring opera' zouden gaan behoren had hij altijd het plan gehad het werk in première te laten gaan in zijn eigen (ontworpen) operahuis (Festspielhaus) en tijdens zijn verblijf in Zwitserland nam zijn plan steeds vastere vormen aan. Richard had de gemeenteraad van de Duitse stad Bayreuth bereid gevonden hem een stuk grond te verkopen om zijn operahuis op te bouwen en naar aanleiding van de aankoop verhuisden Richard en zijn gezin in 1872 naar een woning in Bayreuth waar ze enkele dagen later het leggen van de eerste steen van het operahuis (officieel het Bayreuther Festspielhaus) bijwoonden. Na het leggen van de eerste steen maakte Richard bekend dat het eerste Festspiele een jaar later zou plaatsvinden, maar de bouw van het operahuis liep ernstige vertraging op toen – de eerder genoemde – koning Ludwig zijn financiële steun plotseling terug trok.

Bayreuther Festspiele
Richard ging gedwongen op tournee om fondsen voor zijn operahuis te verwerven en richtte diverse 'Wagner-commissies' op en aan het begin van 1874 had hij slechts een derde van het benodigde bedrag bijeen geschraapt. Toen het project zich op de rand van een faillissement bevond besloot koning Ludwig als nog te helpen door Richard een lening te verstrekken waarna de bouw van het operahuis en de bijbehorende woning genaamd 'Wahnfried' kon worden voltooid. Uiteindelijk werd de bouw eind 1874 voltooid en vond het eerste Bayreuther Festspiele een jaar later plaats waarbij men onder de indruk was van de vele noviteiten die Richard bij de bouw van zijn operahuis had toegepast; zo was hij de eerste die het orkest verplaatste naar een plaats onder het podium en de eerste die besloot het licht in de zaal te dimmen zodat het publiek een beter zicht op het toneel had.

Buiten alle noviteiten van het operahuis om werden de eerste drie delen van Richard opera 'Der Ring des Nibelungen' bestaande uit; 'Das Rheingold' (WWV 86A), 'Die Walküre' (WWV 86B) en 'Siegfried' (WWV 86C) zeer matig ontvangen waarbij de reacties over het algemeen uiterst gemengd waren. Waar de ene helft van de aanwezigen ervan overtuigd was naar het werk van een genie te hebben gekeken was de andere helft van het publiek van mening dat Richard volledig de weg kwijt was. Ondanks het feit dat Richards eigen werk niet zo goed werd ontvangen was het Festspiele zelf een daverend succes gezien het grote aantal bezoekers en (buitenlandse) componisten, schrijvers en dichters die het festival bezochten.

Problemen

Naar aanleiding van het succes van zijn eerste Festspiele maakte Richard plannen voor het organiseren voor een tweede festival en wilde daarbij wederom openen met een eigen werk. Hij begon aan het componeren van zijn laatste opera 'Parsifal' (WWV 111) maar had uiteindelijk vier jaar nodig om het werk af te maken. Mede door problemen met zijn gezondheid reisde hij in deze periode meerdere malen naar Italië, waar hij verbleef in Venetië, en werd twee jaar lang 'afgeleid' door zijn romance met de Franse dichteres Judith Gautier (1845-1917). Naast de muziek begon Richard zich in de laatste jaren van zijn leven ook weer bezig te houden met de politiek en herschreef hij diverse van zijn eerder gepubliceerde artikelen waarbij wederom de antisemitische toon die hij hierbij aansloeg opvallend was. Ook dit keer was het de vraag of zijn haat tegen Joden bij hem zelf vandaan kwam of uit zijn omgeving aangezien met name Cosima bekend stond om haar antisemitische gevoelens en deze dan ook niet onder stoelen of banken stak. Naast de politiek ontdekte Richard ook het christelijke geloof wat mede in zijn opera 'Parsifal' goed was terug te zien.

Overlijden

Na het voltooien van zijn opera 'Parsifal' ging Richard aan de slag met het organiseren van zijn tweede Bayreuther Festspiele dat – ondanks flinke problemen met zijn gezondheid – plaatsvond op 26 mei 1882. In tegenstelling tot zijn vorige werk was zijn opera 'Parsifal' een daverend succes en tijdens de zestiende (en tevens laatste uitvoering) van de opera nam hij in de derde scène – zonder dat iemand dat zag – de dirigeerstok over van dirigent Hermann Levi (1839-1900) en dirigeerde de opera zelf tot een goed einde. Na het Festspiele reisde de familie Wagner naar het Italiaanse Venetië om daar de wintermaanden door te brengen waar Richard op 13 februari 1883 aan de gevolgen van een hartaanval overleed. Voor het verhaal dat hij een hartaanval kreeg tijdens een heftige ruzie met Cosima over het feit of hij wel of niet een affaire had met één van de actrices uit Parsifal werd nooit enig bewijs gevonden. Op verzoek van Richard werd zijn stoffelijk overschot – na een ererondvaart door de grachten van Venetië – overgebracht naar Duitsland en begraven in de tuin van zijn woning 'Wahnfried.

Wagners operahuis

Na het overlijden van haar man nam Cosima de leiding over het Bayreuther Festspiele op zich, daarbij geholpen door de goede vriend van haar en Richard, Adolf von Groß (1845-1931). Onder leiding van Cosima werd zowel het werk van Richard Wagner als het Bayreuther Festspiele wereldberoemd en ter ere van al haar werk werd Cosima in 1891 benoemd tot ereburger van Bayreuth. Pas in 1924, op een leeftijd van 87 jaar, droeg Cosima de leiding over het operahuis over aan haar zoon Siegfried die de leiding had tot aan zijn dood in 1930. Cosima werd na haar overlijden in het graf van haar man bijgezet in de tuin van hun woning in Bayreuth.

Oeuvre Richard Wagner

Het totale oeuvre van Richard Wagner bestond uit 113 werken die – in niet chronologische volgorde – werden gebundeld en verzameld in de Wagner-Werk-Verzeichnis (WWV). Van zijn vele werken werden met name zijn opera's zeer bekend waarbij de ultieme kroon op zijn werk het voltooien van de Ring-cyclus was. Naast het componeren van zijn eigen werken wist Wagner ook nog diverse vernieuwingen door te voeren op het gebied van de klassieke muziek en een geheel nieuw operagenre te ontwikkelen.

Wagner-Werk-Verzeichnis

De eerste catalogus met een verzameling van al Wagners werken werd door Richard in eigen persoon gemaakt. Ondanks dat hij redelijk zorgvuldig omging met de transcripties van zijn werken gingen er in de loop der jaren toch nog diverse werken of stukken van composities verloren. De catalogus die Richard maakte, en bekend stond onder de titel 'Richard Wagner: Gesammelte Schriften und Dichtungen', werd in 1911 voor het eerst aangepast toen men de delen XI en XII toevoegden. In 1914 volgde een tweede uitbreiding met de toevoeging van de delen XIII en XIV waarna de catalogus enkele jaren later volledig onder handen werd genomen door de heren John Deathridge (1944), Martin Geck (1936) en Egon Voss (geboortedatum onbekend). Hun 'Wagner-Werk-Verzeichnis' (WWV) omvatte in totaal 113 werken en werd gezien als de meest complete verzameling van Wagners werk.

Het 'gefuhlsmoment'

De reden dat de werken van Richard met kop en schouders boven de werken van andere componisten uit zijn tijd uitstaken was gelegen in het feit dat hij diverse vernieuwingen doorvoerde. Zo componeerde hij met het grootste gemak harmonieën waar andere componisten zich niet aan durven te wagen, schreef hij verrassende orkestraties en melodieën, ontwikkelde een geheel nieuw operagenre – het muziekdrama – en introduceerde hij daarnaast het zogenaamde 'gefuhlsmoment', ook wel 'leitmotiv' genoemd. Het gefuhlsmoment was een steeds terugkerende melodie die een bepaald gevoel of een bepaalde gedachte moest uitbeelden. Met andere woorden Richard Wagner was de persoon die de zogenaamde herkenningsmelodie introduceerde door de muziek een eigen leven te laten leiden naast de tekst; op het toneel zwoor iemand trouw maar aan de onheilspellende muziek kon de kijker afleiden dat de persoon niet eerlijk was en waarschijnlijk geen woord zou houden. Door deze melodie bij iedere soortgelijke situatie te laten terugkeren kreeg de muziek een geheel eigen rol naast de tekst in de opera.

Vroegere werken

Richard begon al op zeer jonge leeftijd met het componeren van opera's maar van zijn eerste werken voltooide hij er slechts enkele. Daarnaast duurde het ook nog enige tijd voor Richard als succesvol werd gezien op het gebied van de opera want met name zijn eerste opera's – of pogingen daar toe – 'Die Feen' en 'Das Liebesverbot' waren niet echt een succes. Met de uitvoering van 'Rienzi, der letzte der Tribunen' begon het tij te keren al was Richard zelf van mening dat geen van deze werken tot zijn officiële oeuvre mochten worden gerekend omdat ze niet waren vertoond op het Bayreuther Festspiele. In tegenstelling tot zijn romantische opera's worden zijn vroegere opera's nog zelden ten gehore gebracht.

Opera's
Van de vele werken die Richard componeerde waren met name zijn opera's zeer bekend; mede door het feit dat hij niet alleen de muziek zelf componeerde maar omdat hij ook het libretto (de tekst(en)) volledig zelf schreef. Een klus die de meeste componisten maar wat graag over lieten aan een librettist. In 1849 introduceerde Richard een geheel nieuw operagenre dat al snel 'muziekdrama' werd genoemd, een naam die Richard zelf overigens maar niets vond. Hij voegde diverse muzikale, poëtische en dramatische elementen samen in zijn 'opera' en plaatste het orkest op gelijke hoogte met de zangers – het toepassen van het 'leitmotiv'.

De ontwikkelingen die Richard doormaakte op het gebied van het componeren van opera's was met name goed te zien in zijn opera's 'Der fliegende Holländer' uit 1843, 'Tannhäuser' uit 1845 en 'Lohengrin' uit 1850. Deze drie werken samen worden ook wel de romantische opera's genoemd aangezien deze zijn reputatie op dit gebied aanzienlijk versterkten. Tevens schreef hij van de twee eerst genoemde werken diverse bewerkingen waarbij zijn groei op het gebied van het componeren duidelijk was te zien én te horen. De drie 'romantische opera's' werden na Richards overlijden al spoedig een vast onderdeel van het Bayreuther Festspiele en worden vandaag de dag nog vaak vertoond.

Der Ring des Nibelungen

De kroon op Richards werk was zonder meer zijn vierdelige opera 'Der Ring des Nibelungen' (kortweg Die Ring of Ring-cyclus) die hij schreef in een tijdsbestek van éénentwintig jaar (1853-1874) en bedoeld was om in vier opéénvolgende dagen te worden vertoond;

1. Vorabond; 'Das Rheingold'
2. Erster Tag; 'Die Walküre'
3. Zweiter Tag; 'Siegfried'
4. Dritter Tag; 'Götterdämmerung'

Het verhaal van de Ring-cyclus had Richard vrijelijk gebaseerd op het Middelhoogduitse Nibelungenlied – een heldenepos uit de dertiende eeuw waarin de ondergang van het huis der Bourgondiërs werd omschreven – en de Oudnoorse Völsunga-saga – een sage uit de dertiende eeuw over de opkomst en ondergang van de clan van de Völsung – waarbij hij vooral de namen van de helden uit de voorgaande verhalen 'leende' voor zijn eigen werk. Nadat hij het omvangrijke werk uiteindelijk voltooide werd het tijdens het Bayreuther Festspiele van 1876 in zijn geheel getoond – vijftien uur opera verdeeld over vier dagen – waarbij alle delen van de vierdelige opera werden gedirigeerd door de bekende dirigent Hans Richter (1843-1916).

Het verhaal in het kort

In de opera stond de strijd tussen de oppergod Wotan en de dwerg Alberich centraal staan waarbij de inzet van hun strijd een ring van goud was die de eigenaar wereldmacht verschafte. Wotan wist de ring al spoedig te stelen van Alberich waarna deze de ring vervloekte en de godenwereld daarmee ten dode opschreef. Nadat Wotan de ring had gebruikt als betaling voor de bouw van zijn burcht Walhalla begon de lange zoektocht naar de (vervloekte) ring door Wotan en zijn kinderen en Alberich en zijn volgelingen. Tijdens de zoektocht verloor oppergod Wotan alles dat hem lief was in het leven inclusief zijn eigen onsterfelijkheid en die van de andere goden waarna zijn dochter Brünnhilde zich genoodzaakt zag zichzelf én de ring in het vuur te storten om de vloek te verbreken.