Van China naar Europa: papier

We krassen er graag gedachteloos of uit verveling op. Met de naam van onze geliefde beschrijven we het steeds weer. Onze emoties en meest intieme gevoelens vertrouwen we het toe, terwijl we er net zo goed haastig de namen van producten op krabbelen, die we niet willen vergeten als we naar de supermarkt gaan. Vernoemd naar het Griekse woord 'papuros' en het Latijnse 'papyrus' is papier zelfs nu, in de 21e eeuw, niet weg te denken uit ons dagelijks leven. Het woord is al sinds de 14e eeuw in Nederland in gebruik.

Herkomst van papier

Wat begon als gekras op Babylonische kleitabletten, evolueerde uiteindelijk naar de Egyptische papyrusrol; het oudste papier ter wereld. Omdat papyrus van een plant werd gemaakt, waar het naar genoemd is, was het niet alleen sterk, maar ook buigzaam. Je kreeg er papyrusrollen van. Hoe kwamen we dan aan een vel gewoon papier?

Uitvinding van 'zhi', oftewel papier

In 105 na Christus vond aan het keizerlijk hof in China ene Cai Lun, ook wel als Ts'ai Lun geschreven, het papier uit. Het werd 'zhi' genoemd, dat betekent: een mat van overgebleven vezels. Het ging hier om boomschors, hennep, lapjes stof en oude visnetten. Gewoonlijk gebruikte men tabletten of bamboe om op te schrijven, of een stuk zijde dat 'chih' werd genoemd. Maar bamboe was te zwaar en dus eigenlijk onhandig in gebruik en zijde te kostbaar. Met de methode van Cai Lun kon van licht en minder kostbaar materiaal papier worden geproduceerd.

Helaas is zijn precieze formule voor zijn proces om papier te creëren verloren. Volgens sommige geleerden heeft Cai Lun de kunst van het maken van papier afgekeken van wespen. Die mengen vezels van planten met hun speeksel tot een brei. Als het na het drogen hard wordt, ontstaat er een soort karton. Dat doet dienst als een wespennest. Keizer He was zo tevreden over Cai Lun, dat hij hem een adellijke titel met grote rijkdommen gaf.

Cai Lun

Cai Lun was een eunuch met grote invloed, onder meer verkregen via promoties tijdens de regering van keizer He van Han Dynasty. Toen hij de titel van Shang Fang Si kreeg, had hij het beheer over het produceren van instrumenten en wapens. Ook voor het meedoen aan hofintriges deinsde hij niet terug. Zo speelde hij een rol bij de dood van een rivale van keizerin Dou.

In 121 na Christus, kwam de kleinzoon van keizer He aan de macht, keizer An van Han. Die moest niets hebben van Cai Lun en gaf bevel dat hij naar de gevangenis moest. Dat zag Cai Lun natuurlijk niet zitten. Hij nam een bad en kleedde zich in prachtige zijden gewaden, om vervolgens vergif te drinken. Na zijn zelfmoord bleef hij populair door zijn uitvinding van papier. Eeuwen later nog werd een tempel voor hem gebouwd. Hij was deel geworden van de Chinese traditie van het vereren van de voorouders.

Bestond papier zelfs eerder?

Op verschillende vindplaatsen in China zijn stukjes papier gevonden. Onderzoek wijst uit dat die nog ouder zijn. In het zuiden en zuidoosten van China dateren ze uit de tweede eeuw voor Christus. Mogelijk hadden de Chinezen zelfs in de zesde of zevende eeuw voor Christus al papier. Toen pakte men er bijvoorbeeld artikelen mee in. Als product om op te schrijven was het in de derde eeuw in heel China in gebruik. Het schrijven was in China vooral een elitaire kunstvorm voor de literaire klasse. Daar zouden Moslims verandering in brengen.

Verspreiding vanuit China naar Europa

Eerst namen buurlanden het gebruik van papier over van de Chinezen. Japan, Vietnam en Korea begonnen uiteindelijk ook zelf papier te produceren. Intussen gebruikte men in Europa nog kalfsperkament wanneer men werkte aan een codex. In de elfde eeuw zouden Europeanen pas het eerste papier gaan produceren.

De Arabieren komen

Rond het jaar 830, begonnen de plaatsen Bagdad en Al-Rasafa, gelegen aan de oever van de rivier de Tigris, te groeien tot een belangrijke stad. Bagdad zou een wereldstad worden, dat geleerden en wetenschappers uit verscheidene terreinen aantrok. Papier speelde een belangrijke rol. De techniek van de Chinezen hadden de Moslims verbeterd. Met het stevigere papier dat ze in papiermolens produceerden, bereikten ze uiteindelijk massaproductie. Met andere materialen waar papier eerder van werd gemaakt, was dat nooit mogelijk. Niet alleen in dit gebied, maar wereldwijd zou het een grote impact hebben.

Moslimstrijders namen in 751 in Centraal-Azië Chinese papiermakers gevangen. Ze werden meegenomen naar Samarkand, de uitvalsbasis van deze Moslims, waar ze hen papier leerden maken. Al gauw werd dat het centrum van de productie ervan. Het werd inmiddels ook gemaakt in Caïro, Bagdad, Damascus, Marokko en Moslim-Spanje. Arabische heersers hadden het proces van het maken van papier naar Europa gebracht. Moorse heersers van Spanje zorgden voor de eerste echte papiermolens.

Het Arabische woord voor 'baal' of 'bundel' is 'rizma'. In Spanje werd dat 'resma', via het Oudfranse 'rayme'. Dat gaf ons het Nederlandse woord 'riem' waarmee we 500 vel papier bedoelen.

Andere aanwijzingen

Sommige geleerden zeggen dat het gebruik van papier al ver voor de islamitische verovering in Centraal-Azië bekend was. Ze denken dan onder meer aan moerbeien. Daar werd het Chinese papier vooral van gemaakt, ook van de papiermoerbei en de ramee. Het Arabische papier werd in die tijd vooral van lompen gemaakt. Er zijn hier echter nog onvoldoende vaststaande feiten over.

Papierproductie in het moderne tijdperk

De Brit Henry Fourdrinier (1766-1854) vond met zijn broer Sealy, de Fourdrinier machine uit. Daarmee kon men aan een stuk door rollen papier produceren. Veel geluk bracht het hen echter niet, want het maken van die machine alleen al kostte veel geld. Ze gingen bankroet.

Canadees Charles Fenerty (1821-1892) en aan de andere kant van de oceaan, de Duitse uitvinder Friedrich Gottlob Keller (1816-1895), vonden rond dezelfde tijd een machine uit om met houten pulp papier te produceren. Fenerty vroeg echter geen patent aan voor zijn idee. Hij schreef en publiceerde liever gedichten. Ook Keller werd er niet rijk van. Voor hem was het moeilijk om patent te krijgen voor zijn machine. Tegen het einde van hun levens werden beiden wel gehuldigd voor hun werk. Ook andere uitvinders waren belangrijk, zoals Carl Daniel Ekman en Heinrich Voelter.

Deze uitvindingen veranderden allemaal drastisch de productie van papier en daarmee hadden zij ook invloed op de boekdrukkunst en de maatschappij. Belangrijk waren zij allemaal in het proces van de papierproductie; van de Chinese ontwikkelaars en Arabische verbeteraars en verspreiders, tot en met de uitvinders van modernere machines voor papierproductie in de 19e eeuw.

Nostalgie

Het snelle internetverkeer maakt tegenwoordig het gebruik van papier in veel gevallen onnodig. Niet alleen sturen we elkaar nu nog amper een geschreven brief, we e-mailen hele documenten met enkele klikken. Zelfs rekeningen en bankafschriften ontvangen we steeds vaker online.

Voor het besparen van het papier is het beter dat er minder gedrukt en geprint wordt. Er zijn echter alternatieven genoeg om papier te blijven produceren zonder schade aan het milieu, bijvoorbeeld kringlooppapier. Het geschreven woord als letterlijk geschreven woord blijft belangrijk, want het eigen handschrift is persoonlijker dan een e-mail.

Met de komst van de e-book lijkt het tijdperk van het papier langzaam helemaal te verdwijnen. Het is te hopen dat papieren boeken en e-books naast elkaar kunnen blijven bestaan. Hoe handig een e-book ook is, met de honderden titels die je erin kunt opslaan, het haalt het niet bij het ontspannen zitten met een boek op schoot, het openen ervan en het omslaan van de bladzijden. Deze gezellige handelingen horen bij het lezen.